Мацей драўлянымі віламі пераносіў сена ад пунькі да каровы. Непрыкметна віламі падчапіў мяшэчак Язэпа, пасунуў бліжэй да варот хлеўчука.
Ужо цішэй, нагнуўшыся, паведаміў Гарчаку:
– Сёння ў Маркевіча збіраемся, у якога жыве Станкевіч. Позна ўвечары. Шмат прынёс?
– Больш чым сто.
– Добра. Сёння раздамо сялянам. Сёння запрасілі найбольш маладых хлопцаў – так папрасіў Казімір Станкевіч.
– А старых?
– Старыя не так успрымаюць, як маладыя. Слухаюць, згаджаюцца, а потым: «Каб чаго кепскага не выйшла з гэтага, бо згнаяць у Сібіры…»
Гарчак усміхнуўся:
– Ды і да зямлі яны больш прывязаны, думаюць, што цар з цягам часу надзелы ім зямлі выдзеліць…
– Калі рак на гары свісне.
Патаптаўшыся яшчэ які час у двары Мацея, былы студэнт Пецярбургскага ўніверсітэта Язэп Гарчак, перадаўшы тайную пасылку, пакрочыў сваёй дарогай далей.
Ён быў дзейным сябрам польска-літоўска-беларускага студэнцкага «Таварыства». Прымаў удзел у студэнцкіх хваляваннях. Жандары арыштавалі яго – два месяцы праседзеў у Кранштацкай крэпасці.
Выслалі на радзіму пад нагляд паліцыі.
Хата селяніна Маркевіча была трохі прасторней за астатнія, таму і вырашылі збірацца ў яго. Вяскоўцы чыталі газету «Мужыцкая праўда”.
Казімір Станкевіч найбольш адукаваны сярод іх.
– Я маю, панове, для вас падаруначак, – прыходзячы ў вёску, казаў ён звычайна сялянам, перадаючы ім газету Каліноўскага. – Прачытайце, перадайце прачытаць іншым, і вам стане ўсё зразумелым наконт таго, як трэба пазбаўляцца ад паншчыны…
– Аддаць потым табе назад, Казік?
– Не, пакіньце сабе. Такіх у мяне ёсць больш за сотню…
Маладыя пацягнуліся да яго, пыталіся, як уключыцца ў агульную барацьбу.
– Пра гэта і расказвае «Мужыцкая праўда», – даставаў ён з кішэні складзены аркушык шэрай паперы. – Давайце паслухаем, што нам раіць рабіць Яська з-пад Вільні…
Так сядзелі і слухалі аж да першых пеўняў.
Пакідалі двор ціха, маўкліва.
Канспірацыі вучыў іх той жа Казімір…
Хлопцы добра засвойвалі яго навуку…
…Ён абуў хадакі, ускінуў на плечы стары латаны-пералатаны кажух, насунуў на галаву шапку аблавушку. Калі ж падышоў да дзвярэй, калі ўзяўся за клямку, каб адчыніць дзверы, з палацяў пацікавілася Анэля:
– Ты куды, Янка? Такая непагадзь на вуліцы.
– У Сакольск схаджу. Мо спаганю доўг з Кіркесава, ужо больш года як не аддае.
– Добра. Доўга не баўся.
– Не забаўлюся – вечарам вярнуся.
– Мо іншым днём выбраўся б, га? Свету Божага нябачна за акном…
Ён нічога не адказаў, бразнуў толькі дзвярыма.
І дзень жа выбраў ён, як быццам другіх не было. Добры гаспадар, як кажуць, свайго сабаку на вуліцу не выганіць, а тут сам сабе выбраў такое надвор’е.
Завіруха ўсчалася яшчэ сярэдначы, выла-завывала ў падстрэшшы, пужаючы дзяцей сваім жудасным скавытаннем. Не аціхла яна і пад раніцу. Верыў Янка, што яна неўзабаве аціхне, бо нейкі цёплы вецер абвяваў твар. Перад сабою ён не бачыў дарогі. А яе і зусім не было, той дарогі, перамяло яе зусім, і следу не засталося. Але ён навобмацак перабіраў нагамі, трымаўся каляіны, што пакінулі колы вазоў яшчэ з восені, следу палазоў саней…
«Дайду, быць таго не можа, каб не дайшоў, – думаў Рабічка, падстаўляючы каўнер кажуха да твару, хаваючыся ад калючай завірухі. Чым далей адыходзіў ад вёскі, тым больш злавалася снежная замяць, мацнеў мароз. – Дарэмна, мусіць, сёння выбраўся ў дарогу, дарэмна… Хаця б і ваўкоў не перастрэць… Мо трэба было і паслухацца хоць раз у жыцці жонку…»
Але ногі настойліва неслі яго наперад. Ён ужо знайшоў і дадатны бок у сваім падарожжы – у такую непагадзь ніхто і не убачыць яго, і не будзе ніякага падазрэння, што ён адправіўся ў Сакольскі земскі суд.
«Я табе пакажу, будзеш мяне доўга помніць, – крыўды я ніколі не забываю. Пабачым яшчэ, чый верх будзе, пабачым…»
Прыйшоў ён у земскі суд пад абед, калі чыноўнікі збіраліся пакінуць свае крэслы. Ад яго адмахнуліся, сказалі, каб зайшоў пазней.
– Я па пільнай патрэбе, – шапнуў ён аднаму, лысаму і нізкаму, чалавеку на вуха.
– Па якой яшчэ патрэбе? – павысіў таўстун незадаволена голас і ўзяўся за дзвярную ручку.
– Па дзяржаўнай. Вось па гэтай…
Рабічка выняў з кішэні складзеную ў некалькі столак паперчыну, падаў судоваму прыставу Вітальду Рагальскаму. Чыноўнік нахмурыўся.
– Ну і што?
– Як што? У нашай вёсцы адкрыта распаўсюджваецца «Мужыцкая праўда». І я ведаю дакладна, хто гэтым займаецца…
– Чаго ж вы мне адразу не сказалі?
– А я і кажу. Прымайце меры. Супраць цара-бацюхны ідзе змова і збор людзей.