— Немцы палякаў здаўна ненавідзяць. Таму і пайшлі вайной, — тлумачыць Юзік, а чарговым разам зірнуўшы ў канец вуліцы, з адчаем гукае: — Матка! — і нырцуе ў падвал.
Ноччу доўга кручуся на ложку. Ляжу з расплюшчанымі вачыма, прыслухоўваюся да навакольных зыкаў: пошуму ветру, цікання ходзікаў і пошчаку конскіх падкоў. Гэта паліцэйскі дазор раз-пораз праязджае па начной Вільні. Сплю ў маленькім пакойчыку. Не ў пакойчыку нават, а ў катушку, дзе змясціліся адно рассохлы ўслон ды драўляны тапчан. Матчын ложак стаіць у святліцы. Маці таксама не спіць, а пачуўшы ляскат падкоў, штораз уздыхае.
Разам з парывам ветру недзе ўдалечыні нараджаецца мерны гуд. Цяжка сказаць — з якога боку ён далятае. Ці то ад Ландварова, ці то ад Новай Вялейкі. Штосьці бухае, я бягу да акна, адсоўваю коўдру. За акном цёмна, хоць пальцам у вока. Дзіва што. У доме насупраць надоечы загарэлася святло, на першым паверсе, дык тут жа Скачыляс палкай у шыбу пастукаў. Ён штовечар ходзіць ды паглядае на вокны — каб нідзе агню не было. Знадворку зноў, гулка і раскаціста, грымнула, і неба асвяцілася кволай яснасцю.
— Езус Мар’я, хаця б да нас не даляцелі, — шапоча маці і не спехам, як звычайна, а з павольнай урачыстасцю жагнаецца.
Раніцою мяне абуджае стук у дзверы і ахрыплы бацькаў голас:
— Ну, жывыя вы там?
Вомігам злятаю з тапчана і лячу адчыняць дзверы. Але позна: іх ужо адчыніла маці і з плачам торкнулася носам у левы бацькаў плячук. Я ціснуся носам да правага плечука. Палітон патыхае цвіллю.
— Вы надта не абдымайце, — кажа бацька, сунімаючы матчыны слёзы, — у вязніцы вошай да халеры.
— Цябе адпусцілі ці ты збег? — маці падхоплівае насоўку.
— З вязніцы не збяжыш. Адпусцілі. На загад віленскага ваяводы. Ім не да нас. Ну а ты як? Не сваволіш? — халодная бацькава рука кладзецца на спіну.
— У школу не пусціла, загадала дома сядзець, а ён збег ды ў нейкі склад убіўся, — маці адчыняе шафу, і адтуль сыплюцца на падлогу цыгарэтныя пачкі. — Іх на фронт збіраліся везці, а тут малыя рабаўнікі падаспелі.
— Ды які там фронт, — бацька падхоплівае з падлогі пачак. — О! «Гурнік»! Падсушыць трэба. Цыгарэты сёння даражэйшыя за грошы. — Бацька калісьці сам паліў, ды кінуў, бо лекары выявілі зацямненне на плюцах.
— Уся вопратка ў шафе тытунём прасмярдзела, — буркае маці.
Мы п’ем гарбату, слухаем аповеды пра вязніцу, і нечакана бацька звяртаецца да мяне:
— Збегай да дзядзькі Янкі. Скажы, што я на свабодзе.
Дзядзька Янка — лепшы бацькаў сябар. Жыве ў Зарэччы, поруч са старымі габрэйскімі могілкамі. Так што ісці да яго трэба праз усё места.
Выбягаю з дому і перш-наперш сунуся да Юзікавага лаза ды стукаю па фанерыне. Мне не адказваюць. У падвале, падобна, нікога няма.
— А што ўначы бухала? — пытаюцца каля тумбы. — Там павесілі свежую газету і сабраўся людскі збой.
— Аэрадром бамбілі, — па голасе пазнаю ўчарашнюю модніцу.
— «Французы прарвалі лінію Зігфрыда ў трох мясцінах, — чытае, перакрываючы гаману, малады і, як падалося, ладна падпіты фацэт, — палова нямецкіх войск перакінутая з польскага фронту на захад!»
— Нарэшце! — выдыхае модніца і налягае маладзёну на спіну, спрабуючы прачытаць газетныя загалоўкі.
Цікава паслухаць, што кажуць людзі, але ж трэба ісці да дзядзькі Янкі.
Па дарозе чамусьці сустракаюцца адны старыя габрэі. Яны брыдуць па ходніках і неўпрыкмет заварочваюць у двары. Бліжэй да цэнтра сталі пракідвацца і купкі вайскоўцаў. Зусім нядаўна вайскоўцы хадзілі шыхтамі, перацягнутыя рамянямі, а зараз усе пацёхканыя, са злымі і цёмнымі ад загару тварамі. Няйначай, прыбылі з фронту. На рагу Дамініканскай і Універсітэцкай грувасціцца двухвежавы танк. Каля яго сабраўся народ. Спрачаюцца, у каго тэхніка лепшая: у палякаў ці ў немцаў. Ніколі не бачыў такога танка. Спрабую прабіцца да двухвежавай гаргары, але мяне хапаюць за каршэнь.
— Не лезь пад гусеніцы! — гукаюць у вуха, і той жа голас паведамляе: — Куды нашаму да немца. У шваба 50-міліметровая гармата тырчыць, а ў нашага два кулямёты.
У адной з вежаў штосьці бразгае, і танк, пусціўшы аблачыну сівушнага дыму, кранаецца з месца. «Двухвежавік» ляскоча гусеніцамі, адчайна дыміць, знікае з вачэй, завярнуўшы на Нямецкую вуліцу.
На мосце праз Віленку спыняюся, навальваюся грудзінай на парэнчы. Па цёмнай вадзе плыве сухое лісце. Сярэдзіна верасня, а таполі амаль згалелі. Даўно не было дажджу, таму лісце і ссохла. А вось ліпы Бернардзінскага саду, які агінае Віленка, толькі крыху зжаўцелі і шумяць ад ветру.