Каля дзвярэй пад’езда ўзбіваюся на Юзіка. Той, дашчэнту змораны, з вільготнымі валасамі, сядзіць на цэментным ганку.
— Чаму такі мокры? — вусны мае кранае ўсмешка.
— Матка працу знайшла. У шпітальнай пральні. Хадзіў ёй дапамагаць.
Усмешка знікае з маіх вуснаў.
— Ты што там, вопратку мыеш?
— Ды не, мядніцы цягаю. З бруднай вопраткай лёгкія, а з памытай цяжкія. І пара такая, што сцен не відаць. А што ў цябе там на чэраве? Цыгарэты?
— Ды не, гэта кніга.
— Пакажы!
Не хочацца паказваць кнігу, але мушу лезці за пазуху.
— Дык не па-нашаму, — паныла мармыча Рыдз, разглядаючы вокладку.
— Па-беларуску, — тлумачу я, заўважаючы, што кніга выдадзена ў Вільні.
— А ты што, беларусін?
— Беларусін, — адказваю, уздзёршы падбароддзе.
Юзік глядзіць на мяне так, нібыта я не беларусін, а які аўстралійскі тубылец, фотаздымак якога змешчаны ў падручніку.
— Ану… скажы што-небудзь па-беларусінску.
Зацята чухаю скронь.
— Слоў не разбярэш… закацістая песня… пяюць начлежнікі…
— А хто такія начлежнікі?
— Начлежнікі? То сон вэндровцы, ктуры леглі спаць в лесе, — тлумачу па-польску.
— А вам кніжкі саветы прысылаюць?
— Разуй буркалы. Бачыш, на вокладцы напісана: «Віленскае выдавецтва Клецкіна»
Рыдз мыліць вуснамі, спрабуючы прачытаць надпіс, і вяртае кнігу.
— Чакаеце, калі сюды бальшавікі прыйдуць?
Мяне як халадзёнкай аблівае. Мой бацька і дзядзька Янка ніколі не казалі, што чакаюць бальшавікоў. Дзядзька Янка наогул іх ненавідзіць. Удыхнуўшы паветра, б’ю Рыдза кніжкай па галаве і, адчыніўшы дзверы, бягу па лесвіцы, пераскокваючы праз тры прыступкі.
Ранак выдаўся сонечным, і на тонкай фіранцы — яна аддзяляе мой катух ад пакоя, — раз-пораз узнікае рухавы цень. Гэта дзядзька Янка ходзіць, па старой завядзёнцы, вакол стала.
— Ваякі сраныя… двух тыдняў не пратрымаліся. Задача была якая: каб немцы ў Польшчы захраслі, пасля чаго французы дзеўбануць з захаду, — дзядзькава галава на фіранцы смешна выгінаецца, а нос то задзіраецца, то ападае долу, — а тут і немцы не захраслі, і французы не дзеўбанулі.
— Як жа… дзеўбануць твае французы. Сядзяць за лініяй Мажыно як мышы пад венікам, — падае голас бацька. — Чэхію Гітлеру ў зяпу ўкінулі, а той праглынуў і не папярхнуўся. Цяпер Польшчу кінулі. Думаюць, нажарэцца. Ён і Францыю праглыне і не паморшчыцца.
Дзядзька спыняецца ля фіранкі, і ягоны нос спачатку ператвараецца ў вясёлую кірпу, а затым глюгасціцца.
— Немеччына да вайны рыхтавалася, а гэтыя пілі, гулялі, баб пярдолілі…
— А можна без гэтага? — перабівае дзядзьку маці. — Дзіцё ў хаце, а яны языкі распускаюць, — маці рыпае масніцамі, шамаціць палітонам і неўзабаве грукае дзвярыма.
Маці не любіць дзядзьку Янку. Лічыць, што ён збівае бацьку з тропу сваёй беларушчынай.
— Не звяртай увагі, — бацька зацята кашляе, — да Юстыны пабегла. — Сяброўка ейная, жыве праз дарогу.
На фіранцы мільгае імклівы цень.
— Ого, «Гурнік». Дзе ўзяў? — пытаецца дзядзька Янка.
— Жонка набыла, яшчэ да вайны, — хлусіць бацька, — грошы ўжо нічога не вартыя, а цыгарэты заўсёды ў цане.
— Маеш рацыю… Ужо на гарадзенскую махорку перайшоў. І тая хутка скончыцца.
— Ну а што па радыё перадаюць?
Я наструньваю слых. Дзядзька, як высвятляецца, слухае радыё. І ў нас ёсць старэнькі прымач, але паліцыя выдзерла лямпу і паставіла пломбу на ўключальнік.
— Кракаў, Познань, Лодзь змоўклі. Варшава-2 перадае натхнёныя адозвы, модлы ды нешта няўцямнае. Уяўляеш, перапыняюцца на паўслове і гарлаюць: «Увага! Увага! Надходзі!» І нейкія лічбы называюць. Хто там надыходзіць — халера іх ведае. А пра тое, дзе ідуць баі, — ані слова.
— А Гляйвіц што перадае?
— Што нямецкія часткі ўвайшлі ў Берасце.
— Дык хутка і ў нас будуць? — голас бацькавы прыкметна дрыжыць.
— Хутчэй за ўсё, дзеўбануць у напрамку Баранавічаў. Адрэжуць Усходні калідор. Так што ў нас, дзякуй богу, зацятых баёў не прадбачыцца. Складуць палякі зброю — і вайне канец, — дзядзька чыркае запалкай, і на фіранцы скача ўвішны вогнік.
— Жонка тытунёвага дыму не пераносіць, — бурчыць бацька, і вогнік, матлянуўшыся, патухае.
Фіранкі калыхаюцца, адбіваючы знявечаны бацькаў профіль.