— Лухта нейкая, — перабівае модніца, — паглядзі, ці напісана што пра харчы. Калі ўжо іх падвязуць?
— Як жа… падвязуць. У іх там у саміх галадуха, — абуджаецца жаночы голас.
Ліхаманкава аглядаю газетныя старонкі, знаходжу невялічкую зацемку:
— «Часовая ўправа Віленскай акругі папярэджвае ўсіх уладальнікаў крамаў, складоў, рэстаранаў, што цэны на харчы і тавары павінны заставацца на ўзроўні, які існаваў да прыходу частак Чырвонай Арміі. Усялякае падвышэнне цэн будзе разглядацца як спекуляцыя і варожыя дзеянні, а асобы, вінаватыя ў спекуляцыі, будуць аддадзены пад суд па законах ваеннага часу».
— Вось гэта правільна, — азываюцца колькі галасоў.
Пакуль чытаў, вакол сабралася ладна народу.
— Якая спекуляцыя?.. чым спекуляваць?… крамы і склады пустыя… — бухае, што тая бомба, магутны бас.
Паварочваюся, каб паглядзець, хто там басіць, і бачу маці. Тая стаіць каля пад’езда і шукае мяне вачыма.
Раз на два дні мы ходзім па дровы. Дрывотня знаходзіцца ў глыбіні двара. Такая двухпавярховая спаруда з драўлянай галерэяй на ўзроўні другога паверха. Кожная кватэра мае свой закут. Наш, пад нумарам 13, крайні на першым паверсе.
Дроваў не так і шмат, таму палім на дзень восем паленаў. З апалам у Вільні зусім кепска. Дровы нам прывозіў Ёсель з Рудаміны, цяпер жа саветы перакрылі дарогі, і, каб выехаць ды заехаць у горад на падводзе, трэба мець адмысловы пропуск. Некаторыя цягнуць дровы на сабе, прабіраючыся ляснымі сцяжынамі. Але ці шмат прынясеш на карку?
Іду па засмечаным дзындрай двары і чую малітоўны енк за спінай:
— А свенты Паньсцы!
Наша клець расчынена, а дзверы вісяць наўскасяк, трымаючыся на адной завесе. У клеці, гэта бачна здалёк, не засталося аніводнага палена.
— Познанцы, — вусны матчыны плаксіва закапыленыя. — З’ехалі і дровы прыхапілі.
У крайняй клеці на другім паверсе жылі ўцекачы з Познані. Дзверы там разнасцежаныя, і ў пройме зеўрае шэры прыцемак.
Маці шморгае носам, змахвае слязіну, нядобрым словам згадвае бацьку.
— Змерзнем узімку. А гэты бегае па Вільні, усёршыся, — плаксіва выдае маці «па-простаму». Калі хвалюецца ці плача, маці забываецца на польскую мову і пераключаецца на гаворку родных Лаварышак.
Плятуся дадому і бачу Юзіка. Той стаіць, наваліўшыся плечуком на бляшаную рыну, і грызе зялёны яблык.
— У вас што, забілі некага?
— Дровы скралі.
— Такой бяды. Мая матка штодня са шпіталя пару паленаў прыносіла, — няўцямна, чвякаючы яблыкам, заўважае сябар, — а пазаўчора каля шпіталя вартаўніка паставілі. Нічога не вынесеш. Адзін санітар хацеў прасцірадлу прысабэчыць, дык злапалі і ў камендатуру завезлі.
Юзік адкідвае агрызак.
— У цябе малаток ёсць?
«Няйначай, хоча якія замкі пазбіваць, — я гляджу на вераб’ёў, што ўзяліся дзяўбсці яблычны агрызак, — патрапіш у тым Юзікам у гісторыю… таксама ў камендатуру завязуць».
— Ды не хвалюйся ты, — гугнявіць Юзік, выціраючы яблычны сок з падбароддзя, — пойдзем дровы нарыхтоўваць.
Як і мінулым разам, кіруем у бок чыгункі. Яшчэ зусім нядаўна на перакрыжаваннях стаялі савецкія танкі, цяпер іх няма, і толькі каля шпіталя вуркоча рухавіком бронеаўтамабіль. Мінакоў на вуліцах стала больш. Але крамы спрэс зачыненыя. Міжволі спыняюся каля шырокай, з памутнелымі кутамі, вітрыны, углядаюся ў крамнае нутро. Мясная лаўка Шварца. Зачынілася на пачатку вайны. Рыдз натыкаецца на маю спіну.
— Каўбасу тут куплялі, — паведамляю з уздыхам і, згадаўшы пах «Кракаўскай», глытаю густую асцу.
Хлебная крама Ліўшыца, у якую мы ходзім па хлеб, таксама зачынена. Тут сабралася ніштаватая гурма. «Пякарня ад раніцы працавала! Павінны падвесці!» — крычаць у натоўпе.
Ля рэкламнай тумбы — рыхтык такой, як і ля майго дома, — віруе народ, і нехта зычна чытае распараджэнні ды загады.
— «Катэгарычна забараняецца склікаць сходы і нарады, арганізоўваць дэманстрацыі і друкаваць любыя матэрыялы без дазволу Часовай управы», — народ ля тумбы ўражана гамоніць, хтосьці гучна чхае, і ўсе аціхаюць. — «Свабоднае хаджэнне дазваляецца да 8 гадзін вечара. З раніцы хаджэнне па вуліцах…» — калі можна хадзіць ад ранку, не пачулі, бо народ бязладна загаманіў. — «Грамадзянам, якія прыбылі ў Вільню пасля ўступлення Польшчы ў вайну, належыць вярнуцца на месцы сталага жыхарства. Грамадзяне, месцы жыхарства якіх занятыя нямецкім войскам, мусяць перасяліцца ў сельскія паселішчы Віленскай акругі».
— Мусяць перасяліцца… — мармыча Рыдз. — Куды ж нам перасяляцца? У якія такія паселішчы?