Маці спіць у катуху. Змучылася, начамі каля мяне бегаючы.
Па лесвіцы хтосьці тупае. Цётка Юстына. Звычайна цётка стукаецца як і Юзік, асцярожна, з перарывамі, а тут грукае як мае быць.
Маці — улякнутая, расціраючы далонню прыспаныя вочы, — выбягае з катуха, шорхае па падлозе голымі пяткамі.
— Пачуў Пан Бог нашы малітвы! — цётчын голас дрыжыць, хрыпіць і зрываецца, а жалобная хустка збілася на патыліцу. — Нас Літве перадаюць!
— Якой Літве?
— Ковенскай, якой жа яшчэ.
— Усю Польшчу?!
— Ды не, адну Вільню.
— А чаму нас Літве перадаюць, а не Латвіі? — пытаецца маці пасля хвілі роздуму.
— Ды дзе тая Латвія… А Літва вуньдзека, за Ландваровым.
— Шкада, — летуценна прамаўляе маці. — У Латвіі заводы, дарогі, культура. Нашы інжынеры ў Рыгу ездзілі, на такі ж радыёзавод. Казалі, там вытворчасць, як у Амерыцы.
— Ты што, тыя заводы есці будзеш? У літоўцаў вэнджаныя гусі, кілбас дзесяць гатункаў, сала з кменам.
Цётка з маці выкульваюцца з кватэры. Вырашылі падзяліцца навіной з суседкамі. І тут жа ў дзвярной пройме паўстае ўскудлачаны Юзік.
— Чуў? — азываецца сябар ад парога.
— Чуў, — адгукаюся я, і дадаю: — Можа, гэта плётка?
— Якая плётка! Усе толькі пра Літву і гамоняць. І ў газеце пра тое напісана.
Звешваю з ложка голыя лыткі.
— Будзь сябрам, прыцягні тую газету.
— Здзерці? З тумбы? — сябар сунецца да акна. — Можна. Якраз там нікога няма. Адзін Міцька Шверубовіч афішу чытае. Саветы яго бацьку забралі, а ён на іхныя «кіны» бегае.
Усё ж такі Юзік добры хлопец. Што ні папрасі — усё зробіць. І з цыгарэтамі файна атрымалася. Маці штодня на Завальную ходзіць, на хлеб іх мяняе. Шкада, толькі пяць пачкаў засталося.
Сябар кідае на ложак дзве газеціны. «Віленская праўда». Распраўляю на каленях пакамечаную, з адарванымі ражкамі, газету. «У дружнай сям’і народаў Савецкага Саюза будзем будаваць сваё радаснае і шчаслівае жыццё». «Звяртаемся да Вас, родны наш бацька і правадыр…» «Гастролі ў Вільні аркестра беларускіх народных інструментаў». Пра Літву нічога няма.
— А гэта хто такі, побач са Сталіным? — Юзікаў палец тыцкаецца ў партрэт вайскоўца.
— Маршалак Варашылаў. Савецкі Рыдз-Сміглы.
Бяру другую газету, уголас чытаю:
— «У мэтах замацавання дружбы паміж СССР і Літвой горад Вільня і Віленская вобласць перадаюцца Савецкім Саюзам Літоўскай Рэспубліцы».
— А калі тыя літоўцы з’явяцца? — Юзік зразумеў усё без перакладу.
Акідваю вачыма артыкул, паціскаю плячыма:
— Не напісана.
— У савецкую школу не пайшоў, не пайду і ў літоўскую, — сябар ківае на мой заплечнік. — Пані Ядвіга, якая ў нас начуе, казала, што літоўская мова вельмі цяжкая. І як на ёй вучыцца?
III
Усё ж такі мусіў пайсці ў школу. Вучымся па-польску, па старых падручніках. Вучняў у нашым класе засталося менш за палову. Астатнія падаліся з бацькамі на вёску, каб перажыць ліхую часіну.
Літоўцы так і не з’явіліся, і ад бацькі няма ніякіх звестак. Выпраўляўся ў Лаварышкі, абяцаў ліста перадаць. Ходзяць жа людзі з тых мясцін у Вільню. Але так і не перадаў. І маці з тае нагоды ўсю ноч круціцца на ложку і цяжка ўздыхае. Вось і зараз, вярнуўшыся са школы, запытальна торгаю падбародкам, маўляў, ці ёсць што ад бацькі, і маці апускае вочы.
— Давай у нядзелю туды злётаю! — я скідваю долу заплечнік.
Мы з бацькам у Лаварышкі безліч разоў ездзілі. Нарачанскім арбонам. А мінулым летам вырашылі пехатой прайсціся. Дайшлі да Міцкунаў, а там нас знаёмы лаварышкавец на калёсы пасадзіў. Так што дарогу добра ведаю.
— Бацька знік, і ты хочаш знікнуць? Саветы ўсё перакрылі. Па горадзе ідзеш, і то пропуск патрабуюць, — памаўчаўшы, маці шапоча: — і калі ўжо тыя чортавы літоўцы з’явяцца?
З цікавасцю зыркаю ў акно. Хаця толькі што прайшоўся па вуліцы, з акна яна выглядае больш цікавай. Каля тумбы нікога няма. «Віленскую праўду» хоць і вывешваюць, але яе ніхто не чытае, бо пра Вільню там не пішуць. Друкуюць даўжэзныя спісы нейкіх дэпутатаў ды заклікаюць ісці на выбары. На перакрыжаванні, як і раней, стаіць чырвонаармеец са сцяжком у руцэ. Учора ён стаяў без працы, пазяхаў ды паглядаў на мясцовых дзяўчат, а сёння машыны едуць адна за адной, і жаўнер увесь час махае сцяжком, паказваючы, куды трэба паварочваць. Адзін з грузавікоў, з брызентавай будай на кодабе, спыняецца, жаўнер ускоквае на падножку, штосьці тлумачыць кіроўцу. Машына кіруе ў наш бок, і я цісну скронь да шыбы, спрабуючы ўгледзець, што вязуць пад брызентам. Краем вока бачу, што там, шчыльна прыціснуўшыся адзін да другога, сядзяць жаўнеры.