— Еш ужо! — падхопліваецца маці, завязвае цёплую хустку і падаецца з кватэры.
— Зараз гэтая балбатуха ёй сем мяхоў навярзе. Не знясеш, — гугніць бацька, але згадаўшы, што ў балбатухі забілі сына, суравее тварам.
— Дзядзька Янка не заходзіў?
Я ўздыхаю.
— А што там за газеты? — бацька глынуў кампоту з кіслых яблык. — Кампот самы раз падсаладзіць, ды цукар даўно скончыўся.
— «Віленская праўда». З тумбы здзерлі.
Бацька чытае газеты ў напружанай паставе. Адну адкінуў са словамі «зусім мовы не ведаюць», падхапіў другую і, каб лепш зразумець сэнс надрукаванага, замармытаў:
— «Савецкаму Саюзу прадастаўляецца права трымаць ва ўзгодненых пунктах літоўскай тэрыторыі строга абмежаваную колькасць савецкіх наземных і паветраных сіл».
— Цяпер зразумела, чаму Сталін ім Вільню ўплішчыў, — бацька падхопліваецца, абыходзіць, па прыкладу дзядзькі Янкі, стол, зноў убівае вочы ў газету.
Парываюся спытаць — з якой нагоды Сталін уплішчыў Вільню, — але, пакаштаваўшы тварожнага сыру, забываюся пра ўсё на свеце. Сыр страшэнна смакуе, і я з асалодаю запіваю яго кіслым кампотам.
Вятрыска ўсхадзіўся не на жарты. Б’е ў шыбы, шамаціць выпетранай лістотай, ганяючы яе па бруку. Раней лісце прыбіралі дворнікі, зараз ім завалены двары і вуліцы. Такою парою, калі вые вецер, калі на даху бразгоча адарваная бляха і ціха брынкае пячная юшка, горад здаецца пустэльным і страшным.
Бацька храпе на ўсе застаўкі. З ім такое здараецца. Зазвычай маці яго будзіць, просіць павярнуцца на правы бок. Але зараз толькі ўздыхае, варушачы подыхам фіранку на дзвярах.
«Ну і дзіва, — я неадрыўна пазіраю на столь, — было места польскім, потым прыйшлі саветы і стала савецкім, цяпер жа, невядома адкуль, прыйшлі літоўцы… А дзе беларусы? Чаму яны не ідуць?» Бацька з дзядзькам Янкам кажуць, што беларусы — сялянская нацыя і што гарады захапілі іншыя народы. А чаму ж тады ў Лаварышках сяляне хоць і размаўляюць «па-простаму», але сябе палякамі называюць? «Прывязі ў Лаварышкі беларускага ксяндза ды адчыні беларускую школку, а тады і спытвай у тамтэйшага люду нацыянальнасць», — сказаў аднойчы дзядзька Янка.
Спрабую заснуць. Заўтра святочны дзень: урачыстая сустрэча літоўскай арміі, і ад самага ранку будуць званіць у касцёлах. І, панурыўшыся праз хвілю ў сонную замарач, чую далёкі звон. Я пазнаю яго. Так, з надтрэснутым гудам, бомкае касцёл у Зарэччы.
Пасля начной бессані прачынаюся позна. Церусіць дробны дождж. Званы не звоняць, і нават вецер, які ўсхадзіўся з вечару, аціх. Чутны адно асцярожлівы шорхат. Гэта бацька голіцца перад люстэркам. Пагаліўшыся, пырскае на падбароддзе адэкалон, гучна кракае, і я канчаткова абуджаюся.
— Бульба сёлета ці ўрадзілася? — пытаецца маці.
— Урадзілася. І выкапалі за два дні. Зямля сухая.
— А што ў Лаварышках пра вайну кажуць?
— Ды там адно і ведаюць, што вайна пачалася, бо людзей у войска забралі. Брат твой стрыечны — табе, дарэчы, прывітанне ад яго, — пытаўся, ці хутка палякі з французамі Берлін будуць браць. А пазаўчора ксёндз завітваў. Цэлую гадзіну распытваў ды пацеры перабіраў. Во здзівяцца лаварышкаўцы, як даведаюцца, што іх да Літвы далучылі.
Гучна пазяхаю, даючы зразумець, што прачнуўся, і падымаюся з ложка.
Не паспяваю даесці гарбузовую кашу, як пад вокнамі ўжо свішча Рыдз. Мы з ім дамаўляліся ісці на дэфіляду.
— Аддасі гасцінец сябру, — маці адразае ад апольца ладны скрыль сала, кладзе ў торбу і, падумаўшы, вылузвае з вянка колькі цыбулін.
На дэфіляду ідзем утрох — я, бацька і Юзік. Яна, падобна, пачалася, бо з Кафедральнага пляца, адбіўшыся ад дажджыста-попельнага неба, далятае барабаннае буханне і людская гамана.
Пасярод Вялікай вуліцы стаіць літоўскі паліцыянт, паказваючы рукой у бок Кафедры. Бацька са здзіўленнем глядзіць на ягоны строй — чорны шынель з двума радамі бліскучых гузікаў і дзіўнага крою шапку з цэшкай, белым старчаком і чырвоным верхам.
— Паліцыянтаў у Літве «калакутасамі» клічуць, што значыць «індыкі». Памятаю, свойчас падзівіўся, скуль такая мянушка? — кажа бацька, разглядаючы «калакутаса».
Людзей на Вялікай процьма, і ўсе рухаюцца ў бок пляца.
— А добра, што сюды прыйшлі літоўцы? — пытаецца Юзік.
— Ведаеш, хлопец, адразу і не адкажаш, — бацька глядзіць на крыж Мікольскай царквы, — тое, што прыйшла ўлада, якую ніхто не клікаў і ніхто не чакаў, — гэта мінус. А тое, што сышлі саветы, — гэта плюс. — Зірнуўшы яшчэ раз на крыж, бацька хрысціцца, чаго раней ніколі не рабіў.
Вакол Кафедральнага пляца цёмна ад народу, і прабіцца наперад немагчыма. Стаім, сціснутыя з усіх бакоў, і бачым толькі вайскоўцаў са сцягамі, якія сшыхтаваліся на ганку сабора. З гучнаварыльніка вырываецца на прасцяг знявечаная рэхам прамова, і немагчыма разабраць аніводнага слова. Прамаўляюць, падобна, па-літоўску. У гэты момант нехта чырванатвары, з клінападобнай бародкай, прабіраецца скрозь натоўп, рукаецца з бацькам.