Яго збівалі доўга і жорстка.
Пытанні сыпаліся адно за адным. Язык ледзьве варочаўся, каб адказаць хаця б на адно з іх.
– Адкуль? Куды ішоў? З якім заданнем?
Маўчаў. Не мог гаварыць. Калі акрыяў трохі, зноў распачынаўся допыт.
– Адкуль? Куды ішоў? З якім заданнем?
– Ні з якім заданнем я не ішоў, Пабачыцца з бацькамі захацелася. Часць мая вунь пад Бабруйскам. Быў бой, паранілі. У шпіталі быў. Адпусцілі на трое сутак...
Праз дзень вёў допыт нямецкі афіцэр. Малады, нават прыгожы, як і яго камандзір – Змітрок.
– Адкуль? Куды ішоў? З якім заданнем?
– Я ж казаў, да бацькоў...
– Адкуль?..
Зноў збілі да непрытомнасці. Крывавыя падцёкі навіслі над вачмі. Ён ужо нічога не бачыў перад сабою.
– Расстраляць, – махнуў чорнай скураной пальчаткай афіцэр. – Як і астатніх, каго злавілі...
Іх вывелі ў двор сямёра, такіх жа збітых і змардаваных, як і ён. Рыгор не ведаў, што пяцёра партызан злавілі ў засадзе паліцаі, і немцы доўга потым дабіваліся ад іх прызнанняў. Адзін з іх акрываўлены, чырвоныя сукравіцы сцякалі па твары да шыі – ці цэлыя хоць вочы ў чалавека?
Да Рыгора падышоў паліцай, крануўся пляча, прасцярожліва шапнуў:
– Рыгор, слухай мяне ўважліва. Я – Віталь Чаркашын...
“Во чый гэта голас! Майго аднакласніка, які заўсёды спісваў у мяне задачкі. А сваю жыццёвую задачку вунь як рашыў – стаў паліцаем... То ты тады першую пяцёрку і атрымаў, калі са мной майстэрню дошкамі абшываў...”
– Цябе расстрэльваць буду я. І – не пападу. Але ты падай, ляжы да вечара, да тае пары, пакуль сцямнее. А потым бяжы ў лес. Маці я папярэдзіў, не хвалюйся за яе, каля Люхчэ цябе будзе чакаць, пад дубам...
На язык ускочыла слова падзякі, але ён не прамовіў нічога. Бо не давяраў таму, што сказаў Віталь. Ды і за што дзякаваць – наперадзе яшчэ самае страшнае, ды і невядома яшчэ, якім бокам яно яшчэ і павернецца...
Іх пагналі агародамі, не па вуліцы. Да лесу. Праз поле. Брылі марудна – апошні шлях самы кароткі і жудасны. Рыгор ішоў, апусціўшы галаву.
– Дай хоць закурыць перад смерцю, – папрасіў дзяцюк, спыніўшыся, гледзячы ў неба, як развітваўся ўсё роўна з ім.
– Навошта тытунь псаваць – усё роўна цяпер, аднака, – зарагатаў паліцай з абвіслымі вусамі, паправіў на плячы стрэльбу.
– О, вылюдкі, крыжа на вас няма.
– Ты ж камуніст, у Бога не верыш, а пра крыж пляцеш.
– І ў мяне ёсць Бог. Толькі не той, што ў цябе...
– У цябе за Бога – Сталін і Ленін, ды Сатана...
– Пакарае яшчэ вас Гасподзь, пабачыце!
– От пагавары мне тут, дык тут, на месцы, і ўлажу спатанькі...
– Эх, ты... – уздыхнуў чалавек, падцягнуў штаны, паклыпаў далей, следам за астатнімі.
Рыгор успомніў пра ўзводнага. Успомніў, як той расказваў, што ён у цяжкія хвіліны жыцця звяртаўся да Бога. Пераканаўча сцвярджаў: Вышні памагаў яму.
Даводзіў яшчэ Зміцер і галоўнае – паверыць трэба ў тое, што просіш. Толькі пасля гэтага можа адбыцца цуд, нават не цуд, а здзяйсненне жаданняў. І маці таксама казала. І не раз... Ды не слухаў. Не было перад ім ніякіх складанасцяў у жыцці.
Але тую малітву, што колькі разоў чытала матуля ўголас, каб ён чуў, запомніў, і цяпер, у гэтыя хвіліны, успомнілася яму яскрава і светла.
“Божа, памажы мне, – зашаптаў міжволі Рыгор, гледзячы ў неба, туды, дзе сядзеў на сваім пасадзе Ойча, – памажы, і я паверу ў Цябе, маліцца буду штодня, біць паклоны Табе, Ойча!.. Ганьбу якую наклікаў на сябе, на сваю дурную галаву і на бацькоў. То ж у войску будуць лічыць мяне дызертырам... Мне – ганьба, маці і сястрычцы, калі яна жывая, – гора...
Ойча наш, які існы ў нябёсах! Няхай свяціцца імя Тваё...”
Нечакана Рыгору на плячо сеў белы голуб.
Ён завуркатаў нешта невыразнае, але, калі прыслухаўся, то пачуў чалавечы голас: “Ты звярнуўся да Бога, і Ён паможа табе. Але ты потым не павінен здрадзіць свайму слову, бо потым кара Божая не міне цябе...”
– Не здраджу, – прамовіў ён уголас. – Бо паверыў яму, Усявышняму, цалкам паверыў... Узводны навучыў, маці навучыла...
– Выжыве твой узводны. Доўга жыць будзе.
– А... я?
Голуб залапатаў крыламі, пырхнуў над галавой і знік у блакітным мроіве.
– Што, заснуў? – стукнуў локцем у спіну паліцай, той, які скруціў яму рукі ў сенцах роднай хаты. – Ану, хутчэй!
Вось і лясок. Нехта выкапаў раней, не цяпер, яму – жвір паспеў ад дажджу і часу асунуцца, зжарэць.
– Стаць усім каля ямы! – скамандаваў Віталь, зняўшы з пляча стрэльбу. – Ты – першы, – паказаў на Рыгора і адвёў ўбок, паставіў апошнім справа, прашаптаў: Стой. Не падвяду... Будзеш жывы.