— Я паэт! Ты бачыш гэтую галаву? Яна працуе на ўвесь народ! Мне трэба поўная цішыня, каб яна працавала! А ты...
Перш за ўсё — чаму «ты»? Жанчыне. Стомленай начным дзяжурствам, а ўсё ж культурнай, разважлівай. І яшчэ — ты ж не адзін, усёй нашай групе сказана, што адзінарных нумароў, на жаль, няма, трэба сяліцца па двое. І ніхто не крычыць. А тут жа яшчэ і чарга тых людзей, якія цярпліва чакаюць, што вызваліцца...
Успамінаю цябе. Ужо з апошняй далячыні. Чытаю цябе, і ты цяпер гучыш яшчэ больш празрыста і важна. І забыцца пра тое, пра той ранні маскоўскі ранак, наш юбілейны прыезд з Ленінграда, пра тую тваю галаву — не магу...
* * *
Весела таварыскага Скрыгане, які ў сваіх кнігах быў то Янка, то Ян, прыемна было называць яшчэ і Ёганам. Гуляем на більярдзе. Ён прыцэльваецца, а мы, нашмат маладзейшыя, прыгаворваем з паўзамі:
— Ёган... Сэбасцян...— і нарэшце — Бах!
Луза — не луза, але смяецца і ён.
* * *
Канец лета пяцьдзесят трэцяга года. Рэдакцыя нядаўна створанай «Маладосці». Кулакоўскі ў адпачынку, я за галоўнага. Саша Дзітлаў штосьці забегаўся па іншых рэдакцыях, і на чарговую вокладку свайго часопіса ў яго знайшлася толькі такая сельскагаспадарчая ідылія: свіння-мацёра развалілася на саломе, а яе старанна ссуць беленькія дзюдзькі, якіх, як для нагляднай агітацыі, вельмі многа. Аднак чаму ж такое ды на каляровую вокладку маладзёжнага часопіса? Няхай сабе і справядліва, аднак і некарэктна на лятучцы я пытаюся:
— А што за дурань прыняў гэта?
Іван Грамовіч, адказны сакратар, наліваецца чырванню і праз зубы кідае мне:
— Я гэты дурань!
І выходзіць, бразнуўшы дзвярыма.
Сітуацыя, маўчанне... Ды вось ён вяртаецца, стоячы, глядзіць на мяне, і пад яго вялікімі і легкаслёзнымі вачыма, на тонкіх губах пачынае з'яўляцца ўсмешка.
— Ваня,— кажа ён нарэшце,— хай яна здохне, дзе яна там ёсць, каб мы з-за яе сварыліся!..
Мне засталося адно папрасіць прабачэння.
Выпадак гэты я прыгадаў у тосце на саракагоддзі часопіса,— быць нам вышэй над усякімі свіннямі!..
А Івана тым часам няма ўжо сем гадоў.
* * *
На адным паважаным застоллі стары, славуты матэматык увесь вечар даводзіў мне, што я павінны, абавязаны напісаць... оперу. Не музыку асобна, не лібрэта, а ўсё разам — оперу.
А сакратар ЦК партыі, прымаючы мяне па асабістым пытанні, кнігу маю «Сёння і памяць» (відаць, па дакладзе памочніка) назваў успамінамі і параіў мне (лепш?) напісаць сцэнарый.
У абодвух выпадках — зверху.
* * *
Пераведзены з Брэста ў ЦК, другім сакратаром, Машэраў, казалі, замяняў улетку пяцьдзесят дзевятага галоўнага ідэолага Гарбунова, калі той пайшоў у адпачынак. «Полымя» толькі што надрукавала маю аповесць «Расчараванне», пазней вымушана перайменаваную ў «Апошнюю сустрэчу», і наверх паступіла, як мне цішком перадалі адтуль знаёмыя, ажно тры сігналы пра «расчараванне Брыля ў савецкай уладзе». Неяк пазней, сустрэўшы мяне на вуліцы, Пётр Міронавіч са сваёй абаяльнай усмешкай сказаў:
— Слушай, я скачала твою новую вещь не понял, а посмотрел еще раз — неплохо!..
А я не сказаў, як нехта другі сказаў бы: «Трэба ж было пазваніць пра гэта ў Ленінград».
Бо туды было назвонена з нашай звышідэалогіі, аповесць знялі ў часопісе «Звязда» ўжо з другой карэктуры.
Праўда, пра «нелепый звонок из Минска» загадчык аддзела прозы таго часопіса напісаў мне толькі тады, калі таварыш Гарбуноў з сакратара ЦК пайшоў у акадэмію.
Вось і думай, хто з іх распарадзіўся быў пра той званок...
* * *
Зімой сорак пятага — сорак шостага гадоў мяне ўсё бракавалі ў Галоўліце: што ні апавяданне, то й «занізка па якасці»... Пасля ўмяшаўся Лынькоў, старшыня Саюза пісьменнікаў, схадзіў «наверх», і галоўны цэнзар Феня Дадзіёмава паласкавела. Даручыла мяне ў сваім штаце нейкай старой Грынберг ці Гутэнберг, каб тая чытала маё перад здачай у часопіс. Улічыўшы тое, што ўсё тады цэнзуравалася двойчы, перад наборам і перад друкам, гэта была трэцяя чытка, а беручы па парадку — першая. Да тое Г. хадзіў я, здаецца, ці не адзін толькі раз, а больш ці сам не пайшоў, ці ў гэтым адпала патрэба — не памятаю.
Так напісаў тады, у мой «вожыкаўскі» час, Крапіва. Не надрукавана гэта было, разумеецца, толькі ў рэдакцыі ведалі. Тут і намёк, апошнім радком, на пісьменнасць той вырашальніцы лёсу. Пра што ёсць і ў дзённіку Чорнага: «Яна гаворыць па-руску так, што трэба смяяцца». Ну, а пра веданне нашай мовы ўжо і казаць няма чаго.