* * *
Партызанскі сын расказвае, як адзін з партызанаў, камуніст, калі ўжо выйшлі з лесу, пазнаў у паліцэйскай хаце сваю шафу. Сам паліцай уцёк з немцамі, засталася жонка і чацвёра дзяцей. Партызан пастраляў іх. Недастрэлены хлопчык, з прабітымі шчокамі, перапоўз цераз дарогу, і бабы палячылі яго.
Цяпер ён, выхажаны ў дзіцячым доме, працуе рабочым. Каб напісаў успаміны маленства — як урастаў у нашу сапраўднасць!..
* * *
Цяжкая вясна 1953 года. Аграном з вобласці чытае ў падмаладзечанскім калгасе лекцыю, як рыхтаваць на корм салому са стрэх.
Пытанне з месца:
«А што, таварыш, рабіць, калі ў мяне хата пад шыферам?..»
* * *
У нас «цэнзуры няма»... Мне проста параілі (гаварыў па міжгароднім тэлефоне з К.) зняць з рускай кнігі тры запісы «пра культ». З мае згоды іх здымуць, і кніга пойдзе ў друк. А паспрабуй не згадзіцца — не пойдзе. Згадзіўся. Падумалася: вязу вялікі і вельмі дарагі мне воз садавіны, і вось даводзіцца з таго воза даць тры яблыкі таму, хто прапускае, каб ён прапусціў. Правільна, але горка. Асабліва горка стала і было адразу...
* * *
Учора, калі хадзілі ўвечары па горадзе, гаварыў Скрыгану, як я разумею адставанне нашай літаратуры ад жыцця. Самому сабе чалавек ілжэ найменш, у гутарках мы, у параўнанні з нядаўнім часам, куды больш смелыя, праўдзівыя, а вось пісаць — пішам па-ранейшаму «тое, што трэба». Калі не поўнасцю, дык часткова. І «праўда» літаратуры разыходзіцца з праўдай жыцця настолькі, што і чытач плюецца, і самому моташна ад палавіны праўды, чвэрткі яе, васьмушкі і шаснаццаткі... Азірнешся назад, на сваё «Забалоцце», і горка, цяжка!..
...Век пражывеш — разумным становішся. Каб яшчэ раз пачынаць ад пачатку, дык вунь як лепш пражыў бы. А тут не вернеш былога, хоць сам сябе, як вёска кажа, за сраку ўкусі...
* * *
У падзямеллі Кіева-Пячорскай лаўры быў упершыню. За многімі чучаламі стаяць вялікія імёны. Мне непрыемна ўсё гэта, «противоестественно». І думаецца міжволі, што ўсе маўзалеі — справа таксама рэлігійная, як і ўсе культы асоб.
* * *
Пытаюся ў брыгадзіра:
— Чаму ў цябе, браце, коні такія худыя?
— А што ты хочаш? Конь у нас, як і калгаснік,— у паследнюю вочарадзь!..
* * *
Немец не вельмі цікавы. Гаворыць, як ён пусціў цягнік на цягнік, як там «зрабілася вялікая куча» з нямецкіх салдат, а мне чамусьці не вельмі верыцца, неяк нават няёмка і сцішнавата глядзець на яго, бяззубага, сухашчавага выпіваку. Пазней, у раённай рэдакцыі, сімпатычны хлопец Д., які найлепш ведае гэтага Рыфера, усміхнуўся на той цягнік і сказаў, што не верыць, што немец тады прыпісаў сабе гэты подзвіг, а цяпер тым больш, калі ордэн далі, ды кватэру даюць, ды ў газетах пішуць... Для прапаганды, можа, хопіць і яго (быў сувязным, застаўся сам тут), але барацьба саміх немцаў супраць свайго фашызму выглядае ў гэтай канкрэтнасці кволенька... Смешна, як ён гаворыць «па-руску», падпіраючы нямецкімі словамі («Мой баба immer [13] гаўкае: не пі!..»). Непрыемна, незразумела, як ён увайшоў у каларыт нашых люмпенаў — з трэцяй жонкай, з п'янствам, з брудам у хаце.
Чытаў дзённік былога партызанскага ўрача, сшытак, запісаны то простым, то хімічным алоўкам, сшытак, які пабачыў многае, як і яго гаспадар. Пабачыў, пачуў, а запісаць не здолеў. Знайдзі ў яго той сшытак упаўнаважаны асобага аддзела ці іншае начальства — было б хлопцу за крытыку іх п'янак ды блядства як вытрымаць, а друкаваць такія нататкі, на жаль, нельга: дробна, неглыбока, лішне асабіста.
* * *
Да Баранавіч з дому ехаў з сям'ёй (маладыя бацькі і дзяўчынка), якая вяртаецца з цаліны. Сёе-тое цікава расказвалі. Ну што за натура ў беларуса! Вось пабыў наваельненскі лапцявоз тры гады ў Казахстане і ўжо гаворыць, як шмат там было ў яго не качак, а «уцей». І вось застанецца зноў дома, у сваёй глухамані, і гэтыя «уцей» з імі застануцца, можа, а то і напэўна, назаўсёды. Дзіўная, гадкая, страшная здольнасць да асіміляцыі.
* * *
Далей бы мне куды-небудзь ад нашага асяроддзя, ад тарбахватаў, гаўнюкоў і сабак, суседства з якімі, думкі пра якіх раздражняюць да немагчымасці. На сесіі (21-22 г. м.) сядзелі побач з Піменам, акумуліруючы адзін аднаго гэтым раздражненнем. Цяжка. І вельмі непатрэбна, бо не памагае працаваць. І не відаць, каб атмасфера ў нашым саюзе палепшылася, каб прыйшло сумленнае, разумнае кіраўніцтва, каб хоць трохі змяніліся норавы. Бо нават і некаторыя маладыя ўвачавідкі псуюцца.