Мая бедная польская мова! Тут [14] толькі жыва адчуваю, што я — вясковы хлопец пасля сямігодкі, і па-польску начытаны, потым польскі салдат і палонны, які апошнія дваццаць гадоў вельмі мала гаварыў з палякамі. Таму і выступіў я ўчора на трох мовах — спачатку па-польску, як госць, потым па-руску, як кіраўнік савецкай дэлегацыі, і, нарэшце, па-свойму, як прадстаўнік зямлі, што «і вам, і нам, і ўсяму свету дала Міцкевіча, які маю родную мову любіў...».
Казалі, што атрымалася добра. Апладысменты былі асабліва дружныя на слова беларускае.
Пра тое, што мала ведаюць нас, беларусаў, і ў такім плане:
Японцы толькі што пачалі перакладаць палякаў з арыгінала (раней перакладалі... з рускай мовы). Дзяўчына-шведка, узварушліва нязграбная, высокая студэнтка, расказвала, што Швецыя не ведае польскай літаратуры. Народы вялікія, спрадвеку незалежныя, а не маюць узаемных кантактаў. Дык што ўжо казаць пра нас, беларусаў, з нашай пакрыўджанай мовай, з нашай воляй, што магла б, у сэнсе культурнай аўтаноміі, быць куды большай.
* * *
Толькі што вярнуўся з Масквы. Самая кароткая паездка — дзень. Думаў, выязджаючы з дому, што пабуду два, але ўпершыню не захацелася нікуды ісці, ні з кім сустракацца, а пацягнула дамоў, захацелася цішыні для працы. Гэта адно мне толькі і трэба. А я па-ранейшаму не ўмею шанаваць свой час, жыву, як казаў мне калісьці Калеснік, рассеяна.
Як нешта от сабе, нібы несур'ёзнае, нават нерэальнае, не маё, сустрэў мінскае абранне канадскім прэзідэнтам і маскоўскае — віцэ-прэзідэнтам. А калісьці здавалася б... Ну, цяпер мы ўжо ў іншай стадыі самалюбства. Не памятаю, запісаў гэта ці не, але гаварыў пра гэта часта,— як Коласу, на яго 70-годдзі, чаплялі пяты ці шосты, здаецца, ордэн Леніна. Глядзеў стары, скасавурыўшыся, і хваляваўся, відаць, менш, чым хвалюецца малады чалавек, калі хтосьці на ім прышывае гузік. А паспрабуй не то што не даць яму ордэн, а даць трохі меншы — бяда!.. Я вось таксама добранькі, высакародны, пакрыўджаны, а ўчора браў у Маскве білет без чаргі. Дэпутат, слуга народа... А пажылая жанчына цярпліва стаяла ў чарзе, я зірнуў на яе і падумаў, што вось, можа, якраз яна слуга — і сама служыць, і мужа ці сына, а то і абодвух разам аддала ў вайну... Было мне сорамна? Было. Але ж не настолькі, каб стаць за ёю і пастаяць.
Вось што хацелася запісаць яшчэ. Ад'язджалі пазаўчора ад Мінска. Рускі хлопец, ну, малады мужчына, нядрэнны, відаць, чалавек — і на працы, і дома, і наогул,— а ўсміхнуўся і паведаміў мне ледзь не з палёгкай:
«Ну, вот, наконец-то не надо будет больше слышать белорусского языка...»
Да чаго ж яны ўсё-такі сталі адкрыта нахабнымі! Нахабства мацнейшых, каму не пагражае кара і сорам за гэта. Не толькі гэты, як потым, калі ён атрымаў ад мяне разоў некалькі пад дыхлю, аказалася — абмежаваны чалавек, прасцяк, але ж і людзі інтэлігентныя. У Кактэбелі, абедаючы разам за сталом, драматург Любімава спыталася ў мяне, ці ёсць у нас у Мінску беларускія школы. Кажу, што няма. І яна мне, беларусу, беларускаму пісьменніку — спакойна так, культурна — кажа:
«А это и правильно. Будут лучше говорить по-русски...» Божа мой, якая мілая, тонкая, асвечаная многімі імёнамі агіда! Дружба, узаемная любоў... І самае балючае, што спасылаюцца яны на нашых, а нашы вахлакі — ну, што за нацыя такая! — без пачуцця ўласнай годнасці, без энергіі... Анталогію выдаем, апавяданні збіраем ды абмяркоўваем, дык рэдкалегію не збярэш, а сабраўшы — не пагаворыш па-людску. Слова праўды не скажа, не пагаворыць сур'ёзна, як быццам робіць не для сябе. «Апошні год арэнды...» І сапраўды — быць беларускім пісьменнікам — подзвіг.
Ну, вось табе і цішыня для працы... Ці ўцякаць куды, ці тут трэба навучыцца не паддавацца нашаму пошламу асяроддзю.
* * *
Нейкі працэс, на ўзроўні нюрнбергскага. А збоку, каля сцэны, на падлозе сядзіць — ці сведка, ці абвінавачаны — абняўшы аберуч калені, палажыўшы на іх старэчую, трохі лысую, трохі астрыжаную галаву — Хрушчоў. У стылі Кафкі — столькі пакуты ў яго выглядзе і паводзінах (раз-поразу круціць галавой), столькі дзікага ў гэтым ад нашай дзікасці, што я ажно прачнуўся.
Другі сон. На вялікім, чысценькім кужэльным палатне ляжаць вялізныя, румяныя, гарачыя боханы хлеба, якія толькі што выняла з печы мая гаспадыня!..