Толькі б мне выказаць гэта так ясна, каб зразумелі, што гэта — не «нацыянальная абмежаванасць», а здаровае нацыянальнае пачуццё. Зрэшты, людзям, аслепленым шавінізмам, і іхнім лакеям нічога, відаць, не давядзеш... Зрэшты, бяда мая, наша — ужо ў тым, што я думаю, як мне давесці, што я маю права любіць сваё...
* * *
Айзік Платнер, вярнуўшыся з лагера, казаў пра свае без пары, чысценька пабялелыя валасы: — Гэта мая душа навонкі выйшла.
* * *
То светла-стракаценькі, па-сучаснаму, то старамодны, як Мінск ці Кіеў сталінскай пары, то змрочны па-даваеннаму, часамі са слядамі куль на сценах, што сяк-так ацалелі і адбудаваны,— вось і Берлін, «сталіца ГДР», як пішацца тут на дарогах. Многа зроблена, многа робіцца, але ж і многа яшчэ слядоў той малацьбы, што адбылася тут... дваццаць чатыры гады таму назад. Дзе была гітлераўская рэйхсканцылярыя — роўнае месца, парослае травіцай, але рэйхстаг — на тым баку і над ім — не чырвоны сцяг...
Ці не зашмат нашага непрадуманага ўмяшання ў нямецкую дэмакратыю, у іх сацыялізм, а з іх боку — ці не зашмат сляпога, непатрэбнага пераймання? Пакуль што не вельмі бачу ўласна Нямеччыну, новую ва ўсёй яе самастойнасці.
Складаная справа — не толькі вызваляць іншыя народы, але і ўплываць на іх прагрэс. Складаная справа — называцца носьбітам новага, маючы не толькі Леніна, але і Сталіна, з усім тым, што ідзе за гэтымі імёнамі. Многа трэба і мудрасці, і цярплівасці, і паслядоўнасці — на ўсю глыбіню, без зрываў у звычайны нацыяналізм.
* * *
«...Ён пісаў на платдойчы, і гэта, на жаль, нельга належным чынам перакласці на іншую мову. Толькі да немцаў, дый то не да ўсіх, даходзіць гэты цудоўны гумар».
Дрэнна гэта, хоць немцаў — і наогул, і тых, што разумеюць той ці іншы платдойч — і нямала, дрэнна, калі б іх было нават у сто разоў больш. Яшчэ горш, калі сапраўдны талент праяўляецца на мове, якая не толькі вядомая нямногім, але і сярод гэтых нямногіх заціскаецца знешнімі сіламі, звужае кола свайго ўздзеяння на розумы і сэрцы тых, каму яе належала б любіць і берагчы.
І справа тут не толькі ў горычы зганьбаванай нацыянальнай годнасці малога або прыгнечанага народа — шкада, што голас яго не выходзіць, не выйдзе на прастору агульначалавечага, не дадае туды свайго, пазбаўлены гэтага шчасця.
Але ж і «двухмоўнасць» яшчэ аднаго Айтматава — не выхад. Трохі бліжэй да выхаду тое, што робіць Друцэ, добра перакладаючы сам сябе. Калі няма, напрыклад, Дзімы Кавалёва.
Наогул, штораз, то ўсё больш — і тут вось таксама — адчуваю высокае, вельмі сучаснае значэнне і культурнага, таленавітага перакладу, і ведання замежных моў.
* * *
Вельмі недурная, але па-свойму наіўная фраў М., пацешна гаворачы па-руску («он напустил в бутылку воды»), расказвала, як яна праходзіла месячную рэдактарскую стажыроўку ў Маскве і адтуль ездзіла ў Загорск, у лаўру. Бабы хадзілі па царкве з мяхамі хлеба. Недаўмявала добрая, шчырая фраў, навошта гэта тым бабам было... А мне няёмка ёй праўду сказаць.
* * *
Вельмі важна гэта — для самога сябе і для іншых усё больш ды больш праясняць думку пра неабходнасць, непераможнасць, адзіную правільнасць, адзіны сэнс жыцця — тое, што некаторыя ў нас называюць «абстрактным гуманізмам». Мяне больш ніколі не будзе, ніколі ў мяне больш не будзе магчымасці сказаць тое, што я думаю, што ў мяне найважнейшае, найшчырэйшае. І не толькі ва мне яно, не толькі яно маё.
Наша фраў Фішар расказвае, што Рытар, наш сівы, вясёлы шафёр, калі яны ехалі да нас з Берліна ў Дрэздэн, гаварыў, што добра было б зрабіць сусветны плебісцыт: хто за вайну, хто супраць. Марным, зусім нерашаючым быў бы працэнт тых, хто яе хоча.
* * *
Нам трэба пачынаць ды пачынаць. І ў ГДР ніхто нас не ведае. У Нямеччыне напісана адна толькі кніга пра Беларусь, «Weissruthenien» Энгельгарта, прыбалтыйскага магната, які, дарэчы, выдаў пасля вайны ў Заходняй Германіі «Weissruthenische Heimatlyrik» [25] Максіма Багдановіча, як быццам у добрых перакладах. Нарысы па беларускай літаратуры, выдадзеныя ў нас, здаецца, у 1951 годзе, на думку Р., зроблены нібы спецыяльна для таго, каб адварочваць ад нашай літаратуры. З прабеламі і новая гісторыя, асабліва — савецкі перыяд...
25
Weissruthenien — «Беларусь», «Weissruthenische Heimatłyrik» — «Беларуская лірыка пра радзіму».