«Большанькае і меншанькае, пяць гадкоў...» Так гаворыць, сурова і пяшчотна, пра дзяцей, якіх забівалі.
Дурное, ідыёцкае патрабаванне: каб дзеці ды бабы не давалі партызанам есці... Прычына біць, знішчаць.
Яўрэйскія могілкі каля Суража. Побач з сумотай помнічкаў — брацкая магіла: яўрэі і партызанскія сем'і, больш за тры тысячы чалавек. Недарэчны надпіс на помніку: «Вечная слава героям...» А ў шэрай сумоце мноства помнічкаў — вялікі чорны помнік нейкаму Кацу.
* * *
Кот з'есць мыш і азіраецца, куды яна падзелася. Так у нас з беларускай мовай... Школы пазакрывалі, і пачаўся «натуральны працэс» пераходу на «другую родную мову».
Успомнілася, як нябожчык Р. Кісялёў на праглядзе заключнага канцэрта рэспубліканскай алімпіяды мастацкай самадзейнасці здзіўляўся, што няма — амаль зусім няма — беларускіх нумароў. Здзіўляўся... міністр культуры!
* * *
Сакратар райкома па ідэалогіі, сімпатычны І., прызнаўся мне, што піша работу пра партызанскі рух на Клічаўшчыне (па адукацыі ён гісторык), але ў абкоме яму хтосьці там сказаў, што на гэтым, калі ён апублікуе сваю працу, закончыцца яго партыйная кар'ера...
Не парушайце зацверджаных, акасцянелых схемаў!..
* * *
Інвалід на двух тупых пратэзах. Моцны мужчына. Расказвае, як ён, хворы тыфам, быў у палоне, як дапытвалі і як уратаваўся. У лазню, дзе яны паміралі, чакаючы смерці, забіць іх прыйшлі два немцы. Забралі верхнюю вопратку, пастаялі, успёршыся на вінтоўкі, пагаварылі паміж сабой, а потым адзін сказаў па-руску:
«Будете помнить, что француз — хороший человек». І пайшлі. На якой мове яны паміж сабой гаварылі, ён не зразумеў. А я дарма падумаў спачатку, што і «французам» тую вопратку не варта было забіраць: гэта рабілася імі для маскіроўкі.
З Эльзаса яны, з Латарынгіі?
* * *
«...Стары чалавек, якога моцна збілі, абапёрся на карову і стаіць, ісці не можа...»
Чаму ж яна — жанчына, якой тады было васемнаццаць гадоў,— расказвае пра такое і горшае, непасрэдна сваё гора і, як і іншыя, усміхаецца?..
А ў самое ногі былі адмарожаныя. Паказала, што і цяпер яны без пальцаў.
Немец паказваў ёй, як уцякаць: «Дзе камрад — не бяжы, а дзе каровы — ты туды».
* * *
Часта думаецца пра недаразвітасць вельмі многіх дзяцей, у тым сэнсе, што з іх — пры іншым павароце лёсу — можна было б зрабіць нешта куды большае, чым яны ёсць.
Зноў успомніў гэта, калі мы назаўтра, у Красніцы, праслухалі расказ пакутніцы Князевай і Валодзя, ужо ў дарозе, сказаў, захоплены душэўнай прыгажосцю гэтай жанчыны, што з яе была б выдатная настаўніца. Была, б...
А цяпер яна — пры хворай, таксама недастрэленай маці і зробленым некім сынку (маці-адзіночка ці пакінутая жонка — не пасмелі ў яе спытацца),— цяпер яна працуе ў брыгадзе, свабодную сваю прафесію акрэсліўшы вельмі проста і дакладна: «куды пашлюць...»
Процьма такіх людзей — «недаразвітых» — знаёмых і ўбачаных за век толькі табою адным. І жывуць, пражываюць жыццё такімі, як ёсць, і толькі па іхніх задатках можна меркаваць прыблізна, што з іх было б, каб абставіны жыцця склаліся для іх больш прыхільна. Ды што там здагадвацца, меркаваць, калі гэта відно на прыкладзе, скажам, многіх у нашым Заторы,— калі параўнаеш бацькоў, сфармаваных да Верасня, і дзяцей, якім савецкі лад даў магчымасць развіцца.
А што — каб не было такіх вось многіх «недаразвітых», хто рабіў бы «чорную» работу, неабходную не толькі для развіцця іншых, але наогул для існавання людзей? Цяпер жа амаль кожны, хто закончыў хоць як-небудзь школу, лічыць, што не яму працаваць на зямлі, і прэцца ў горад ці на «чысцейшую» работу дома. Не простая гэта справа — раўнамернае, усебаковае развіццё ўсіх людзей, развіццё ў іх свядомасці, вартай таго грамадства, якое мы — хто ўмоўна ды цьмяна, а хто і іранічна ці цынічна — называем камуністычным, нашай будучыняй.
* * *
«Гэта няпраўда, што пішуць яны так, як ім загадваюць: яны пішуць так, як самі ўяўляюць тыя загады, а ўяўленне, на жаль, у іх не вельмі моцнае».
Заўважыў гэта ў «Szpilkach», у «Zmyśleniach» [32] Брудзінскага, і адразу ўспомніў Шолахава — яго «загады сэрца»...
* * *
Енісей.
Капітан нашага «Рубінштэйна», сціплы, ледзь не сарамлівы Мікалай Мікалаевіч. Нас з Адамовічам папрасілі на сустрэчы ў салоне расказаць пра нашу працу над «Памяццю» [33], а капітан пачаў пасля пра лагеры:
— Вазілі мы сюды калісьці тысячамі, а вось адгэтуль — нікога...