* * *
Зноў прыгадаўся той начальнік, што можа так сабе што-небудзь забракаваць, не пусціць... Як, для прыкладу, той маскоўска-цакоўскі Мяленцьеў, што забракаваў у «Раман-газеце» Адамовіча, «Хатынскую аповесць».
Проста так — возьме і забракуе, не пусціць. І нічога яму не зробіш.
* * *
Двойчы было прыкра:
Калі не пазнаў ля газетнага кіёска, што стары, які лез без чаргі па цыгарэты,— інвалід вайны з кіёчкам, а я яму зрабіў заўвагу толькі як курцу.
Другі раз — сёння ў магазіне, калі маладзенькая прадаўшчыца тройчы «не пачула» маю просьбу, бо абслугоўвала літоўцаў, і я ёй выгаварыў за нацыяналізм [39].
Смешна гэта і горка — беларусу быць рускім вялікадзяржаўным шавіністам, якім яна мяне напэўна палічыла.
А той стары ўзяў ды ціха пайшоў ад кіёска, не купіўшы цыгарэт, а я яму здаўся, відаць, такім жа здаравенным грубіянам, які днямі самому мне нізашто нагрубіў у чарзе па ёлачныя цацкі.
* * *
Заўвагі найвышэйшага начальніка на палях даклада, які яму напісалі:
«Здесь я должен поразмышлять». «Здесь у меня должно быть теплее». «Здесь нужны какие-то интересные детали».
І падпольныя дакладчыкі будуць думаць далей. Нічога не зробіш — і ім не хочацца сыходзіць з арбіты.
Добра ўжо тое, што адзін з іх, даўні знаёмы, вытаптаў гэта мне.
* * *
Назву вёскі Іконы, на Барысаўшчыне, па загаду самога прэзідэнта, што заязджаў туды, змянілі на Іканы, з націскам на «і». Барацьба з рэлігіяй? Чым маліцца на іконы, лепш ікаць ад гарэлкі.
Гэта страшна — адчуць сябе сярод мноства людзей чужым, адзінокім.
Я адчуў гэта ўчора, калі ў марозным прыцемку «гадзіны пік» ішоў па праспекце.
А натоўп — чарга па што-небудзь?.. Проста балюча, як толькі ўбачыш... Якая адчужанасць, гатовая ў любы момант успыхнуць варожасцю...
* * *
У асяроддзі літаратараў з гэтага быў бы дружны смех, а тут — за юбілейным сталом у багатым вясковым доміку — дырэктар мінскай сярэдняй школы, чалавек пажылы ўжо, сямейны, з цікавым мінулым чытае не жартоўную, а сур'ёзную «паэму» пра юбіляра, графаманскую бэрсаніну, з якое толькі смяяцца, а ўсе яго слухаюць і апладзіруюць з поўнай павагай... (Успомнілася зноў, як Пястрак гаварыў, што проза Гурскага нагадвае тых гліняных катоў і дываны з лебедзямі, што прадаюцца на Камароўскім рынку.) і толькі потым, пасля багатага і агрэсіўнага збоку гаспадароў застолля, я ў электрычцы даведаўся ад гэтага «паэта», што юбіляр сам папрасіў яго напісаць «паэму», у той дзень, калі прыязджаў запрашаць яго. Паэму пра юбілярава жыццё, якая павінна легчы на стол магутным пірагом.
— Ну, дзе ж я мог паспець за тыдзень? Што мог — зрабіў,— скромнічаў таварыш.
Барыс Л., яўрэй-інжынер, дык той хоць можа неяк амаль па-дзіцячы непасрэдна, весела радавацца, калі штосьці рыфмуецца, больш і не патрабуючы, глытаючы толькі сямейнае захапленне. І толькі патрыярх роду, дзядзька Мірон, мог мне шаптаць сваім сіплым басам пра мужа пляменніцы:
— Дурак Борис, он имел бы копейку, но не хочет...
А гэты, аўтар доўгай юбілейнай оды («...не прятался
он у сподниц горячих вдов и молодиц...»), не толькі гаварыў пасля пра гэтую сваю ледзь не другую спецыяльнасць з поўнай сур'ёзнасцю, але і пра літаратуру наогул (пра Быкава, скажам), гаварыў талкова, не толькі выклікаючы прыхільнасць да сябе, але і наводзячы на здзіўленне,— як гэта можна цвяроза разбірацца ў тым, што напісалі іншыя, а самому тым часам сур'ёзна гарадзіць лухту?..
* * *
Зноў у архіве КДБ.
Вёска Вярхі Ельскага раёна. Лета 1942 года. Дзяды і бабы вынеслі стол у канец вёскі, з караваем і соллю на рушніку сустрэлі карнікаў,— каб гэтым, можа, уратаваць сябе і дзяцей. Чалавек каля сотні. А карнікі іх, па камандзе обер-лейтэнанта (які цяпер працуе ў заходнеберлінскай паліцыі), прыперлі паўкругам да сцяны адрыны, дзе іх сустрэлі, і — з адлегласці 3-4 метры! — пакасілі з аўтаматаў і вінтовак. Пратакол кажа, што «вся стена была изрешечена». А потым усе карнікі — славечанская паліцыя, радавыя немцы і латышы, за выключэннем таго обер-лейтэнанта — за рукі, за ногі пасцягалі трупы ў адрыну і падпалілі.
* * *
Мы напружана працавалі, Адамовіч, Сёмуха [40] і я, калі мне пазванілі: выступіць па радыё, яшчэ раз гаўкнуць на Салжаніцын, прычым — неадкладна!.. І неяк вельмі ж проста і неадкладна я адмовіўся, не бачачы ў гэтым подзвігу і дагэтуль. Несалідна гэта — так доўга пераконваць саміх сябе ў тым, што паступілі правільна, прымушаць людзей брахаць ужо не на страх, а на брэх. І не тых дапускаць, што самі гэтага прагнуць, а «правяраючы лаяльнасць», «перавыхоўваючы» непрыручаных.