На фоне такой і падобнай, дробненькай, большай і вялікай «megalomanii» як жа добра ўспамінаюцца сапраўдныя сябры, светлыя хлопцы — Пахлёўскі, Няўважны, Дабравольскі!.. Гаворачы толькі пра жывых, а памятаючы Бранеўскага, Кручкоўскага, Енджэевіча...
* * *
М. Kosman. «Historia Białorusi».
Не гісторыя наша, а проста тое, што адбывалася на беларускай зямлі на працягу стагоддзяў (яны ж цягнуліся днямі, начамі...), як за багацці гэтых палёў і лясоў, за залатыя рукі гэтых людзей змагаліся два народы большыя і адзін меншы.
З захаваннем сацыялістычнай ветлівасці, у рамках нашай садружнасці. Так напісана.
* * *
Насарогі ці бегемоты: не даходзіць праз тоўстую скуру. І ў выдавецтве, дзе з'елі ўвесь рэгламент абмеркавання перспектыўнага плана, і ўчора на сустрэчы са студэнтамі педфака, дзе ў пераліку сучаснікаў «тургенеўскага ўзроўню» ў гурце рускіх названы былі Айтматаў і Быкаў, а пра ўкраінца, таджыка і беларуса, пра літаратуры, якія мы прадстаўляем — ані слова... [48]
* * *
Скрозь «Москва с приложениями». Самі яны, славакі (на сустрэчы з выдаўцамі і перакладчыкамі) гаварылі: «Як падумаеш, дык здаецца, што і няма ўжо больш чаго выдаваць...» Рускага. А «цяжкасці» пачынаюцца з намі, нацыяналамі. Нас бяруць оптам, нібы не дзелячы на самастойныя народы, а нас жа так многа [49].
* * *
Нашы палонныя. Пачатак зімы 1941 года. Хто мог, таму дазвалялася несці палена або дошку, каб на начлезе паліць вогнішча. Хто хоча пагрэцца — давай за гэта шапку, шалік, гадзіннік... Смажылі чалавечыну з трупаў. Калі бабы выносілі на дарогу бульбы ці хлеба — горкая іх доля: часамі душылі іх, адбіраючы. Пасля ўжо яны кідалі здалёк. З расказу кінарэжысёра С., былога палоннага.
* * *
Нямецкі выдавец пра кнігу «Я з вогненнай вёскі...»: «Одна граната — это уже много. А вы нам — целую связку гранат!..»
Не выдаюць, нават у ГДР.
* * *
Эпідэмія ўспамінаў. Няма куды дзявацца ад энергічных удоў. Адна ўжо нават манаграфію — «сем аркушаў!» — заказвае па тэлефоне аднаму з сяброў, менш як праз месяц пасля пахавання.
Чужыя труны, што прыходзяць з Афганістана, чужыя параненыя, якім ужо нібы цесна ў Сярэдняй Азіі і якіх вязуць... у ГДР, у ЧССР (няўжо гэта праўда?!) — яно праўда само па сабе, а я ж нядаўна, днямі дакрануўся да гэтага жаху зблізку, сэрцам бацькі. Гэта — калі і нашаму пагражала такая служба...
Upiór [50] на самалётным трапе і ледзь не адчуванне таго бацькі ці той маці, да якіх прыйшла цынкавая труна з акенцам: як яны паглядзелі б на аднаго з тых, ад каго так многа залежыць?..
* * *
Не памятаю, ці запісана ў мяне, як абмяркоўвалася калісьці, што рабіць з Панчанкам з-за яго «Прыстасаванцаў». Днямі сустрэў былога рэдактара «Советской Белоруссии» Здаравеніна, пенсіянера, які ішоў з авоськай па бульбу. «Алег Аляксандравіч,— спытаўся я, калі мы павіталіся,— а ці ведаеце вы, якая прыгожая легенда пра вас жыве ў нашым літаратурным асяроддзі?..» З прыемнасцю сказаў чалавеку добрае слова, нагадаўшы яму, што ён калісьці сказаў, рускі — беларусу, рэдактару «Калгаснай праўды», у адказ на яго... патрыятычную прапанову: «Сажаць нада!..»
«Товарищ Фесько, мы с вами уйдем, и никто нас не вспомнит, а Панченко останется. Надо думать об этом».
* * *
Як гэта цяжка — быць беларускім пісьменнікам, у нашай мелкай, бесхрыбетнай правінцыі, у блакадзе «моўнага бар'ера», без роднага дома, які ёсць у літоўцаў, армян, эстонцаў... У іх жа няма майго, нашага адчування: як пад нагамі абсоўваецца бераг, як звужаецца кола чытачоў, як мова наша адыходзіць!..
* * *
Гасцюючы ў Гарэцкіх, з прыемнасцю пазнаёміўся з жанчынай-геолагам, якая хораша гаворыць на роднай мове. Гаварылі мы там і пра маладых, нацыянальна свядомых мастакоў і некаторых медыкаў. Во дажыліся беларусы да радасці — самі па-свойму вучацца гаварыць!..
* * *
Амаль кожны дзень, прачнуўшыся па-летняму ці па-старэчы раненька, адчуваю нейкі боль — не боль, страх — не страх, тугу — не тугу: нібы прадчуванне чагосьці страшнага, што павінна здарыцца са мною... А падумаўшы, азірнуўшыся, узважыўшы — усё ж у мяне не так дрэнна.
Праўда, учора Танк таксама скардзіўся на такія ж раннія горкія абуджэнні... Цераз хваробы, блізкіх і свае, цераз асамочванне — да поўнай самоты?..
І можна яшчэ дадаць: на каго пакідаем цябе, бедная беларуская літаратура?! Што год, што месяц, то менш творчых і маральных аўтарытэтаў. І як грыбы-паганкі растуць маладыя, хітранькія, цынічныя графаманы, набываючы сілу і ўплыў на лёс літаратуры. А лепшае, добрае, сапраўднае — не так відаць, як яны. Бо і не так яго многа, калі параўнаць.