Андрыс Веян, на жаль, адлятаў у Баку, на юбілей Вургуна, і пагаварыць нам, паўспамінаць яго Латгалію прыйшлося вельмі мала. Нават на гэты раз, хоць і жалобны такі, не згадалі любімую песню ягонага старога бацькі:
Нашу, вядома, у арыгінале ды адтуль, з яго родных мясцін.
Мілда Янаўна захацела і дамаглася, каб Юлій быў пахаваны паблізу магілкі іхняга сына, які толькі намякнуў ім пра шчасце мацярынства і бацькоўства, недалёчка ад магілы яе маці і, толькі крыху воддаль, ад Яна Райніса, пры дарозе, каб ёй было зручней туды прыходзіць...
Юлій яе даглядаў, яшчэ ўсё дужэйшы. У той апошні вечар, перад выступленнем Гарбачова з Рэйк'явіка, памыў талеркі, як звычайна, бутэльку пасля кефіру (рэжым!), даў ёй цікавы артыкул у газеце «За рубежом» (яна ж таксама гуманітарый, журналістка былая), а сам сеў у крэсле, чакаючы выступлення.
І тут яна пачула: нешта стукнула. Ён ляжаў на падлозе. І ўжо не апрытомнеў. Тры малайцы з «Хуткай дапамогі» зачыніліся ад яе ў Юліевым кабінеце, намагаючыся ратаваць,— масаж сэрца ў разрэзаных грудзях. Яна бегала па кватэры і па лесвічнай пляцоўцы, а ў суседняй кватэры, таксама пісьменніцкай, грымела юбілейнае свята...
«Пасядзіце яшчэ, я вас прашу! Да каго ж я вярнуся дамоў?..» Расплакалася, і мы, ужо далёка не ўсе, яшчэ пасядзелі. Праспявалі нават ваенную песню на словы Юлія, урачыста памаліліся «Путвейнам»...
І Юлія Пятровіча няма, і яшчэ на адным участку майго сяброўскага круга — звужэнне. І трэба жыць, рабіць сваё, без мітусні, без лішняй спешкі, але ж і без вялай маруды. Бо, чаго добрага, Бог возьме ды пашле лёгкі канец, як і нашаму мацаку, нястомнаму работніку за пісьмовым сталом, рыбаку і паляўнічаму,— на хаду, знячэўку.
Яшчэ адно не так вульгарна, як у нас: аркестр духавы, ва ўсёй сваёй вахлацкай будзённасці не грымеў. Дзве валторны і вакальны мужчынскі квартэт стаяў на могілках трохі збоку і прыход чалавека да месца супакаення сустрэў нягучнай народнай песняй. Калі апускалі ў магілу — таксама песня пад валторны, іншая.
Трэба ж было, каб такое раскошнае бабіна лета закончылася якраз напярэдадні пахавання. Язэп на могілках сказаў: «Прырода плача па тым, хто яе так любіў!..»
А сёння вось — дзевятая гадзіна раніцы — сонца зноў адсвечвае ў вокнах дома насупраць майго гасцінічнага стала...
* * *
Учора ўспомнілася прачытанае тыдні два таму назад у «Życiu literackim» пра beatyfikacje [59], якімі папа Іаан Павел ІІ павінен быў заняцца ў Польшчы ў час свайго трэцяга прыезду на радзіму.
Першы кандыдат на святога — біскуп Міхал Козаль, у 1943 годзе замучаны гітлераўцамі ў Дахаў. Другая — шаснаццацігадовая вясковая дзяўчына Караліна Кузка, якая ў лістападзе 1914 года, недзе на Тарнаўшчыне, не далася царскаму салдату згвалтаваць яе, вырвалася, некалькі разоў параненая шабляй, уцякала балотам, дзе і памерла ў дрыгве. Пахаваная каля касцёла, яна стала ў народзе святой, у вершах пра яе называнай «зоркай народа» і «кветкай польскай зямлі».
Рэлігія з палітыкай, вастрыём і на захад, і на ўсход, без даўнасці, актуальнае і з другой сусветнай вайны, і з першай. З першай — ці не больш актуальна. Як і будаўніцтва мноства касцёлаў на мяжы з бязбожным усходам.
«Яны там заўсёды пішуць: «паляк-католік», на першым месцы паляк. Польскі каталіцызм — гэта асобая рэлігія».
Такое — у Генрыха Бёля.
* * *
Разумна-вясёлая польская журналістка гаварыла мне пра сваю свякроў, не надта ж і арыстакратку, якой, аднак, вельмі не падабаецца, што цяпер, пры народнай уладзе, «не кожная пані можа мець служанку», як было перад вайной.
А таксама і пра былых «крэсавякаў» гаварыла мая суразмоўніца, пра тых, што паўцякалі з усходу і так ужо выхваляюцца страчаным панствам, што калі б паверыць кожнаму, колькі ён страціў там зямлі, дык і ўсёй тэрыторыі Заходняй Беларусі не хапіла б.
Нехта з сяброў журналісткі як быццам і прыкідваў, лічыў.
* * *
Цяжкі, як металічны, посвіст ды похруст лебядзіных крылаў — над сонечна-снежнай прасторай пляжа і далёкага лёду замёрзлай затокі. Нізка ляцелі, недалёка ад мяне. Спачатку два, на ўсход, а потым вярталіся яшчэ з двума, здалося, што два з іх — тыя, ранейшыя. А з новых адзін шэры, малады.
Адразу ўспомніў учарашняе, рана прачнуўшыся.
* * *
Часовасць, часовасць — на фоне вечнасці. Дзеці, якія жывуць, растуць, а некаторыя, што асабліва страшна, без пары паміраюць або, яшчэ страшней, знішчаюцца дарослымі... Бог мой, як гэта важна — бачыць такое ў параўнанні з вечным, з тым, што патрэбна, што важней за ўсё!.. Жыцця не хопіць, каб выказацца найлепш.