* * *
Седзячы з ім, гладзячы па галоўцы, гледзячы ў чорныя вочы, адчуўшы вуснамі святасць яго нявіннасці, да болю жыва ўявіў, як гэта выгадаваць такога, а потым атрымаць з Афганістана, а перад ім з Чэхаславакіі цынкавую труну, праз акенца якое ўбачыць — не ўбачыць тое, што засталося ад сына, ад унука...
І гэта — наша рэчаіснасць, цераз усё гэта трэба і светла думаць, і ўпарта спадзявацца лепшага. Ужо восьмы год...
«Засценак Малінаўка». Добра, многа, грунтоўна, але і цікава, і так дакладна ўсё, як успаміны саўдзельніка, нібыта ён не нарадзіўся значна пазней за той рэвалюцыйны час.
Успомнілася яго, Аркадзева, грымаса нездаволенасці, што заўсёды была на губах, на выпетраным абліччы. Яго няма ўжо дваццаць гадоў, а кніга ёсць і будзе. І яна недзе блізка ад Мележавых палешукоў, як і Лобан з яго случакамі, аднак і яна — сама па сабе.
Мележ, Лобан, Чарнышэвіч. Два франтавікі, першы адзін раз, другі двойчы цяжка паранены, а трэці — ссыльны пакутнік, «кулацкі сын». Калі я ў 1951-м быў рэдактарам яго аповесці «У адной сям'і», яму было сорак, а кніга — першая. Дый то з'явілася яна як цудам — у той час...
* * *
«Няма формы больш патрабавальнай, чым невялікая навела: на нейкім лісточку перадаць падзею не як анекдот, але як цэлае, што ажно пырскае сокам, паказаць людзей, не апісваючы іх; крызіс духоўнага жыцця, не акрэсліваючы яго словам; навакольнае, не паглыбляючыся ў яго; думку — не пракламуючы яе, і настрой — не націскаючы на яго, нарэшце, за бачным дзеяннем — перспектыву, скрытае значэнне, сімвалічную глыбіню. Гэта санет у прозе.
...У чым жа, нарэшце, маё самае галоўнае, мая сутнасць. Бадай, у лірычнай мініяцюры, невялічкай рэчы, якая склалася нібыта незнарок. Усё астатняе другараднае, якога аб'ёму яно ні было б, толькі што перыферыя. Маё быццё апраўдае толькі тая маленькая рэч».
Выпісаў гэта, перакладаючы, і думаў: вось жа ездзіў я калісьці па Эстоніі, хадзіў па яе зямлі, глядзеў на палі і на хвалі, на домікі і дамы, і не ведаў, зусім не ведаў пра такога пісьменніка;
вось і будзь тут, у запісванні, арыгінальным, не паўтара йся, не адкрывай адкрытага;
вось жа так блізка гэта мне ў яго, у Фрыдэберта Тугласа, што жыў так нядаўна — да 1971 года.
* * *
Ён толькі што прыйшоў аднекуль. Як ні ціха, а разбудзіў мяне. Стаіць каля шырокага ложка ў каморы, на якім мы спім, і ціха, спешна раздзяваецца, каб хоць на трохі прылегчы. Прыплюшчанымі вачыма я як быццам сплю, мне ў паўзмроку майскага досвітку, што льецца цераз гарызантальнае акенца, відно, як яго пальцы зверху ўніз расшпільваюць гузікі кашулі.
І тут з сяней чуваць голас нашай нястомнай, строгай мамы:
— Коля, уставай!
— А я ўжо ўстаў, адзяваюся!
Пальцы яго, цяпер ужо знізу ўверх, пачалі зашпільваць недарасшпіленую кашулю.
Мне трэба будзе пазней ісці ў школу. А для яго, маладога гаспадара, наперадзе доўгі, даўжэзны вясняны панядзелак, сяўба.
...Двое кітайскіх дзетак, хлопец і дзяўчынка, малы і меншанькая, адны на тратуары, на зусім пустой і глыбока-даўжэзнай вуліцы Осла. Стаяць, цярпліва чакаюць, пакуль пакажацца, надыдзе хто-небудзь дарослы і, як наложыцца, перавядзе іх.
Я гэтага не зрабіў, не перайшоў на іхні бок, не перавёў іх, бо не ведаў, што тут гэта абавязковы звычай. Падышоў неўзабаве іншы, мясцовы мужчына.
І камора наша, і нарвежская вуліца прыгадаліся мне адно за адным, убачыліся праз пяцьдзесят шэсць і праз чатырнаццаць гадоў — у Тугласа. Першае, калі чытаў апавяданне «Каханне летняй начы», другое — калі «Гутарку са сляпым». Гэтым пачаўшы свой новы дзень.
* * *
Народнае. Блізка ўбачанае і высока адчутае:
* * *
Чытаю Расела. Галілей, Капернік... А стары загорскі Артамей казаў, што каб Зямля круцілася, дык яго хата на крутым узгорку даўно ўжо абярнулася б. І гэтай логікі яму цалкам хапала.
Сын ягоны, падлетак Іван, які рос сіратою, быў высокі, дужы і адметны. З'еўшы тоўстую лусту хлеба з вялікай, са снараднай гільзы, конаўкай малака, ён збіраўся спаць. Але ж трэба было і яшчэ адно зрабіць, і ён прасіў: «Тата, памалеце мяне!» Бухукала і жмінда Артамей гаварыў уголас пацеры, а Іван за ім паўтараў.
Са школы, дзе мы вучыліся разам, бо ён быў пераростак, на чатыры гады старэйшы за мяне, памятаю адно Іванава вынаходніцтва: чарніліцу ён чапляў пятлёю з суканай ніткі за вялікі гузік каптана, і яна матлялася, калі ён калыхаўся сваёй мядзведжай хадою.