— Полгроб твою мать! У Слонім ідзе, на загуменне, а яны галосяць!..
Ну а калі мне з яшчэ адным дзецюком прыйшлося ісці ў Гдыню, за восемсот кіламетраў, дык гэта ўжо было і зусім за свет вочы...
* * *
Чытаючы Жаромскага, сустрэў у тэксце слова інтралігатар, і яно нагадала мне першую ноч у Гдыні, фрайтра-інструктара, побач з якім, на другім паверсе казарменных ложкаў, мне выпаў гонар легчы спаць. А хлопец ён, як неўзабаве аказалася, калі мы спакваля разгаварыліся, быў людскі. Высокі, хутчэй цыбаты ды шчуплы, чарнявы, з вуграватым тварам. Пачаў гутарку, вядома, ён — спытаўся, адкуль я, а пра сябе сказаў, што з Варшавы, рабочы-інтралігатар, пераплётчык. І прозвішча прасцецкае — Кавальчык.
З будзённай усмешкай проста чалавечай удзячнасці ўспамінаецца, як той наш пераплётчык штодня на занятках, на сцюдзёных узгорках над морам, не ўмеў, не мог крычаць ды лаяцца, як іншыя дружыновыя, на рэкрутаў, хоць быў ён, праўда, толькі памочнікам інструктара. І тое згадваецца, як ён у той першы вечар сказаў пра плютановага Возняка. Той тоўсценькі выпівоха любіў пазычаць у рэкрутаў грошы «на пару дзён» і ніколі не аддаваў. І праўда, неўзабаве, у нядзелю, Возняк запыніў мяне на казарменным калідоры і мяккім шэптам загаварыў пра «парэ злотых» на «парэ дні». Папярэджаны, я лёгка выкруціўся: «Пакуль што няма, хутка прышлюць». Пасля ён, аднак, не прасіў, здагадаўся.
Праз два тыдні, як толькі Гітлер ткнуў у Польшчу першым ультыматумам пра Гданьскі калідор, нас, маладых салдатаў, пераапрануўшы ў цывільнае, перавезлі закрытымі таварнякамі ў Хэлм, з 2-га батальёна марской пяхоты ў 7-мы полк пяхоты легіёнаў. І там ужо ў нас былі іншыя нянькі.
На той час ранішнюю і вячэрнюю малітвы на словы паэта Карпіньскага, якія рота спявала сякім-такім хорам, замянілі на старадаўнюю, грунвальдскую «Багародзіцу-дзевіцу». Развучваў яе з намі памочнік інструктара, маленькі ды вусаценькі, крыкліва-злосны, пра якога гаварылася, што калі пан Езус нарадзіўся ў «жлобе», яслях, дык гэты гуўняж у ротным катле. Сын палка. Днявальных ён звычайна папярэджваў увечары, каб яго будзілі за пятнаццаць мінут да агульнай пабудкі, каб ён, значыцца, паспеў спакойна ўстаць, адзецца, памыцца і тады ўжо заняцца сваім крыкам. Я меў асалоду той яго прыцішаны загад не выканаць. І сёння бачу: я стаю перад вялікім акном яшчэ царскай казармы і гляджу, як на пляцы ад чырвона-цаглянага блока, дзе камандаванне палка, да помніка героям польска-бальшавіцкай вайны спакойнай, мернай хадой набліжаецца палкавы гарніст. І толькі ён узнімае да вуснаў муштук свайго горна, я крута паварочваюся ад акна і на ўсё горла крычу: «Побудка! Побудка! Устаць!» Пачынаецца шолам і вэрхал, у якім патанае і вяканне нашага вусаценькага крыкуна, якому пакуль што няма калі аблаяць «службовага» за здраду, што ён зрабіў, вядома, пазней, паставіўшы на «бачнасць» здаравеннага «кацапа», які яшчэ і ўсміхаецца.
Ротным гарністам быў у нас мясцовы, з-пад Здалбунова, украінец Паўле, які сваю трубку звычайна хаваў пад падушку, бо сёй-той з нас, у тым ліку і я, любіў павучыцца трубіць. Па службе гэты струмант выкарыстоўваўся кожны дзень аднолькава. Калі рота ішла за горад на заняткі, перад ёю конна ехаў камандзір, а за ім ішлі гарніст і барабаншчык, якія ў паўзах паміж спевам паддавалі нам сваім стукам ды хрыпам маршавага настрою. Нашым дружьгновьгм быў добры хлапчына Кастэцкі, што працаваў да службы сыраварам. Калі яму, «старшаму легіяністу», яфрэйтару, павінны былі заўтра даць лычку капраля, ён ціха адвярнуўся на сваім ніжнім ложку да акна і непрыкметна, як яму здавалася, ужо прышываў тое серабро да пагона. А мы, па-сапраўднаму непрыкметна, перашапнуліся, перамігнуліся, і Паўло, хоць і стары салдат, якому паложана быць больш дысцыплінаваным, выцягнуў з-пад падушкі свой горн, хтосьці скамандаваў: «Дру-жьг-на, бач-насць!», а труба радасна захрыпела пачаткам нейкага Марша. Наш заўтрашні капраль спачатку ўсхапіўся, хацеў крычаць, а потым і сам засмяяўся.
Добра яно ўспамінаецца — простае, людскае, што ад самага нізу.
* * *
У верасні восемдзесят дзевятага года ў пісьменніцкім Доме творчасці «Іслач» адпачывала пара палякаў, перакладчык нашай літаратуры, у тым ліку і мой, з жонкай-эканамісткай. Калі я наведаў іх там, мы, пасля сяброўскай перакускі, пайшлі прайсціся — у недалёкае мястэчка Ракаў.
Ідзем, гамонім, а на ўзлеску сядзіць на пянёчку адміністратарка нашага дома, ціха і сумна, нібы стаміўшыся ад далёкай, нялёгкай дарогі. Расказала, што з пошты ідзе. Сынок-салдат папрасіў прыслаць грошай. Тэлеграфам. І не тое гэта, што ён у яе распешчаны адзінец, і, дзякуй Богу, не здарылася нічога, а проста... Проста, звычайна — «дзедаўшчына», наша хамскае зверства, здзекі старых салдатаў з маладых. Хлопца прымусілі папрасіць у маці грошай ім на выпіўку, прычым неадкладна, калі ён не хоча, каб яго пабілі, дый не раз. А ў мамы зарплата — сто дзесяць рублёў...