Людзей набілася — не павярнуцца, але перад Жураўскім і Раманоўскім усе неяк расступіліся. Труна ўжо стаяла на табурэтках, засланых дываном. Арсен і Іван знялі вечка, паставілі побач.
Каля труны ўкленчыла маленькая жанчына ў чорнай спадніцы і чорнай кофце, чорная хустачка закрывала яе галаву. У жанчыны быў дробны твар, глыбока парэзаны маршчынамі, кірпаты Алаччын носік і сухія спрацаваныя рукі з вузламі жыл пад цёмнай скурай. Жураўскі здагадаўся, што гэта і ёсць Аўдоцця Рыгораўна, маці Алачкі. Яна прыпала да труны і тоненька галасіла:
Дзіцятка маё роднае,
Дзіцятка маё мілае,
Куды ж ты ад мяне адлятаеш?
I з кім жа ты мяне пакідаеш?..
Жураўекі скалануўся ад жаху, што зараз да галашэння старой, да слёз жанчын, што набіліся ў хату, далучыцца дзіцячы галасок, і агледзеўся, але дзяцей не было: пэўна, Наташку забраў нехта з суседзяў, і ў яго адлягло на душы: больш за ўсё ён цяпер баяўся ўбачыць або пачуць дачку.
Ён убачыў іншае: на сцяне паміж вокнамі вісеў вялікі каляровы здымак — ён і Алачка на карме экскурсійнага цеплахода. Яны стаялі, абняўшыся і прытуліўшыся адно да аднаго, вясёлыя, шчаслівыя, і вецер блытаў Алачцы валасы, і белая пена снежным сумётам кіпела за кармой, і белыя чайкі кружылі, цікуючы здабычу, і зялёныя стромкія горы паднімаліея з вады ў казачна сіняе неба… Жураўскі да драбніц успомніў той сонечны дзень, калі яны паплылі ў Феадосію і як Алачка шчоўкала, шчоўкала сваім ФЭДам, а потым папрасіла нейкага студэнта з магнітафонам сфатаграфаваць іх абаіх, і абняла яго, і прыціснулася да яго, уся прапахлая сонцам і морам, і ён чуў, як гучна тахкае яе сэрца. Ён глядзеў на гэты здымак, і выдавецкія машыністкі глядзелі на гэты здымак, і людзі, што былі ў хаце, ціхенька перашэптваліся за ягонай спіной,— не слыхам, скурай ён чуў гэты зацікаўлены шэпт. Толькі Аўдоцці Рыгораўне не было ніякай справы ні да яго, ні да здымка. Яна пяшчотна гладзіла сваю дачушку і ціхенька, быццам саромелася чужых людзей, галасіла-прыгаворвала над яе труной, быццам хацела выгаварыць увесь свой боль, усю сваю тугу, і адвечныя словы яе рвалі сэрца.
Яна не плакала: вочы былі сухія і твар сухі, відаць, ужо выплакала ўсе слёзы, якія мела, пакуль дачакалася іх з Сімферопаля, і не крычала, а быццам пяяла, схіліўшыся над труной, як некалі хілілася над калыскай, і верачы і, магчыма, яшчэ не верачы ў непапраўнасць таго, што адбылося.
А пайду я у зялёны лес.
Там кукулькі кукаваць будуць
I салавейкі шчабятаць будуць…
Вечарам людзі пачалі патроху разыходзіцца: у кожнага былі свае клопаты. Запалілі свечкі ў шклянках, у якіх было насыпана жыта, яны гарэлі цьмяна, патрэсквалі. Ад паху плаўленага воску і кветак — форткі не адчынялі — у Жураўскага страшэнна разбалелася галава. Ціснула скроні, свінцом налілася патыліца. Не хапала яшчэ, каб мазгавы спазм зноў шпурнуў на падлогу… Ён скоса зірнуў на Раманоўскага-малодшага. Той сядзеў на табурэтцы ў кутку ў сваёй прывычнай позе: згорбіўшыся, заціснуўшы паміж каленямі рукі, апусціўшы набрынялыя павекі,— дзе, на якіх абсягах блукалі яго думкі? Няўжо ён сапраўды паспеў закахацца ў жанчыну, ледзь толькі ўбачыў яе, ледзь пазнаёміўся з ёю, нічога пра яе не ведаючы. Ён жа сапраўды пакутуе, гэта відаць па яго твары… Каб гэта было не так, ён спакойна паехаў бы з Сімферопаля ў свой Гурзуф і цяпер гуляў па набярэжнай, у святочным натоўпе курортнікаў, слухаў плёскат мора і музыку, што ліецца з адчыненых вокнаў рэстаранаў, а не сядзеў тут у глыбокай скрусе. Няўжо такое палкае каханне сапраўды яшчэ магчыма ў наш жорсткі празаічны век, калі людзі, бывае, спачатку кладуцца разам у пасцель, а ўжо потым высвятляюць, як каго завуць?! А можа, яны даўно былі знаёмыя і блізкія. варухнулася ў душы подлая думка, што ты ведаў пра яе, пра тое, як яна жыла апошнія гады, ты нават ні разу не спытаў, са звычайнай чалавечай цікаўнасці не спытаў, ці добра ёй жывецца… Ты пакарыстаўся ёю, пакуль табе гэта было трэба, а потым выкінуў, як паламаную, абрыдлую, ні на што не прыгодную рэч, выкінуў са свайго жыцця, з сэрца, з памяці — што ты ведаеш пра яе, калі ты нават пра сябе нічога не ведаеш…
Жураўскі прыгадаў, як Іван Уладзіміравіч расказваў пра сваё знаёмства з Алачкай у аэрапорце,— навошта б ен хлусіў, прыдумляў, што гэта магло змяніць? Такія, як ён, наогул не ўмеюць хлусіць, у іх усё напісана на твары. Бедная Алачка, вось яна і дачакалася свайго маленькага ціхага шчасця; якая добрая сям’я магла атрымацца ў яе з гэтым ваўкаватым на першы погляд мужыком, які нейкім цудам захаваў у свае гады чыстую дзіцячую душу і незамутнёнае сумленне! Ці хоць адчула яна гэта за кароткія гадзіны іхняга знаёмства, ці паверыла, ці паспела парадавацца ў думках? А можа, і не адчула, і не паспела, і пайшла на той свет адзінокая, прыняўшы яго словы за звычайныя пошлыя заляцанні… Які прыкры лёс: знайсці і згубіць, згубіць усё дазвання ад сляпога выпадку, ад уласнай неасцярожнасці…