Не, відаць, не каханне прывяло сюды Раманоўскага-малодшага, не магло яно яшчэ пусціць такія глыбокія карані ў яго душу, нават калі і ўзнікла, нарадзілася, а пачуццё больш моцнае за каханне — пачуццё ўласнай віны перад ёю. Ён лічыць сябе вінаватым у яе смерці, сябе, і больш нішто і нікога; і не хутка пазбавіцца ён ад гэтага пачуцця, доўга яно будзе тачыць, атручваць яго, бо не людскі суд, а ўласнае сумленне — яго суддзя і няма на свеце суддзі больш бязлітаснага і непадкупнага.
Быццам адчуўшы яго позірк, Іван Уладзіміравіч падняў галаву, і Жураўскі кіўнуў яму: хадзем хіба пакурым. Яны выйшлі на двор, у халодную пасля цёплай і душнай хаты зорную ноч, спусціліся з трухлявага ганка на зялёную траўку панадворка і закурылі. Скрозь у вёсцы, як вокам акінуць, цвілі сады; бела-ружовыя кроны дрэў мякка свяціліся ў цемнаце, нібы запаленыя свечкі над труной Алачкі; пахла дымам з комінаў, сырадоем, смажаным салам; рыпелі вароты, ляніва брахалі сабакі, рыкалі каровы; недзе за аселіцай тарахцеў трактар,— цішыня і спакой паволі апускаліся на зямлю. Чыстае зорнае неба абяцала раніцай прымаразкі. Жураўскі падумаў, што, каб быў на дачы, расклаў бы перад досвіткам дымавыя кучы і цёплы густы дым ахутаў бы дрэвы, не даў сіверку пабіць пялёсткі. Тут яшчэ нічога, высока, і месца пясчанае, гліністае, а ў іх нізіна, тарфянікі, на іх веснавыя прымаразкі асабліва адчувальныя. Прачнешся раніцай, а трава белая, як на прадзімку, і ломкая, бульбоўнік колькі разоў вымярзаў, чарнеў, і яблынькі шкодзіла… Цвітуць — вачэй не адвесці, а потым асыпаюцца без завязі, пустацветам.
Выйшла Каця.
— Хлопцы, хадземце на кухню, я паесці сабрала, вы ж, пэўна, галодныя.
Яны сапраўды ўвесь дзень нічога не елі, нават не падумалі, а тут Жураўскі адчуў, што галодны як воўк. Каця завяла іх на кухню з прысадзістай вялікай печчу, пасадзіла за стол. Перакусілі. Раманоўскі еў сілком, яму нічога не лезла ў горла, папілі моцнай гарачай кавы з тэрмаса. Зайшлі ў пакой. Аўдоцця Рыгораўна сядзела каля труны, да паху кветак і свечак дабавіўся востры пах валакардзіну ці карвалолу — Каця прыхапіла з сабой цэлую аптэчку.
Гэта ноч была самая доўгая ў жыцці Жураўскага. Ён і спаў і не спаў, седзячы ў крэсле, думкі блыталіся, нешта мроілася яму, няпэўнае, неакрэсленае: быццам яго зноў заваліла снегавой лавінай і ён поўз, гробся па цёмнай штольні, увесь збіты на горкі яблык, а далёкай кропачкі святла, якая некалі служыла яму арыенцірам, цяпер не было. Густая цемра, ліпкая, як багна, стаяла вакол, і ён разграбаў гэту багну рукамі і не разумеў навошта: усё роўна ж канец, усё роўна ж задыхнецца, дык хутчэй бы, хутчэй, навошта яшчэ пакутаваць. Раптам ён зразумеў, што гэта за цемра, што за багна: гэта ж апошні, дзевяты крут Дантавага пекла, менавіта туды суровы геній Дантэ змясціў здраднікаў, у смярдзючае балота, дзе кішаць розныя гады. Не, яму ўжо не вырвацца адсюль, ніхто не ўратуе яго, ён асуджаны вечна поўзаць па гэтай гразі, тапіцца ў ёй і выбірацца, каб глытнуць паветра, і зноў тапіцца, і, як боскай літасці, як збавення, чакаць смерці. Валянціна, Алачка, Ірына Чумакова, светлыя ідэалы юнацтва, якім ён здраджваў доўгія гады, каб не адштурхнулі ад карыта, каб не абцяжарваць душу чужым болем,— усё гэта ўжо ніколі не дасць яму выбрацца адсюль. Дзевяты круг — для самых мярзотных злачынцаў, якіх ведае зямля. I так шкада яму раптам стала сябе — даўняга, маладога, чыстага, закаханага, народжанага дзеля дабра, радасці і прыгажосці, а зусім не дзеля нечалавечых пакут, што ён выбег як апантаны з хаты, прыпаў да мокрага ад расы дрэва і застагнаў, кусаючы сабе губы, каб не закрычаць уголас. Слёзы пырснулі з яго вачэй, і ён не стрымліваў іх, салёныя і салодкія слёзы пакаяння. Перад зорным небам, перад квітнеючымі яблынямі бязгучна каяўся ён у цяжкіх грахах сваіх, і, абмытая гэтымі шчырымі слязамі, душа яго паціху выкарасквалася з той багны, у якую ён залез самахоць, па сваёй волі, бо ніхто і нішто яго туды не штурхала. Выкарасквалася, адмывалася і ачышчалася, каб ён мог і далей неяк жыць на зямлі.
I надышла раніца, і дзень надышоў, і прыехаў аўтобус з выдавецкімі людзьмі, і зайграў аркестр, папудзіўшы варон на высачэзнай ліпе, што расла каля Алаччынай хаты, і труну з яе целам аднеслі на вясковыя могілкі за аселіцу, на высокі сухі грудок, пад зялёныя сосны, і паставілі чырвоную пірамідку з таблічкай, на якой былі пазначаны яе імя і прозвішча і кароткія гады жыцця.