Так табе і трэба, дурань дурны,— пакутліва думаў Жураўскі, гартаючы старонку за старонкай.— Ён ужо сапсаваў табе адну кнігу, гэты бяздумны таўстун, ты перапісваў яе амаль паўгода, радок за радком, старонку за старонкай, на якое ж ліха ты аддаў яму другую? Таму што ён твой сябар, а як жа не паспрыяць блізкаму чалавеку?! Вось і даў бы яму дзесятку з уласнае кішэні. Ты ж ведаў, ты добра ведаў, што ён не здольны на лепшае, што ад яго няма чаго чакаць, акрамя агульшчыны і рыторыкі. Так, ён шчыры, душэўны хлопец, ён не раз выручаў цябе ў цяжкія хвіліны жыцця, вось і ты б яго выручыў. Не за дзяржаўны, а за свой кошт. I нехта іншы, больш здольны, Мацура, напрыклад, дапамог бы Кузьменку зрабіць цікавую кнігу, і ты не пакутаваў бы цяпер ад думкі, што ляснула лета, ляснула. бо ўсё гэта зноў прыйдзецца перапісваць, але той свежасці, непасрэднасці ўжо і ты не вернеш. Ах, як жа мы любім быць добрымі за чужы кошт, як гэта лёгка і прыемна! Але ж нездарма разумныя людзі гавораць, што за ўсё ў жыцці трэба плаціць, асабліва за глупства і беспрынцыповасць, вось і ты заплаціш. Поўнай мерай заплаціш, бо кніга ўжо ў плане. у графіку, адкласці на восень яе не ўдасца… А ты ж так марыў куда-небудзь вырвацца з Ірынай, у Палангу ці на Рыжскае ўзмор’е… Хоць дзён на дзесяць! Чорта лысага ты цяпер куды паедзеш…
Ірынін званок узрадаваў Жураўскага, можна было хоць ненадоўга ўцячы ад гэтага рукапісу, ад пакутлівага роздуму пра яго і пра сябе.
Пакуль Жураўскі ішоў па цесным праходзе паміж бібліятэчнымі стэлажамі да Ірынінага століка, яна зноў, у каторы раз, успомніла каўнаскі музей чарцей, дзе некалі пабывала ў час адпачынку. У тым незвычайным, непадобным ні на адзін іншы ў свеце, музеі яна доўга стаяла перад шкляной вітрынай, якая асвятлялася знутры нябачнымі лямпачкамі. Там красаваўся выразаны з дрэва нейкім народным умельцам скульптурны партрэт… Арсена Жураўскага. Дакладней, не Жураўскага, вядома, бо той майстра не ведаў, не мог ведаць аб самім яго існаванні, а чорта, якім ён памроіўся разьбяру, але быў той чорт так падобны на Арсена Міхайлавіча, быццам іх блізнятамі нарадзіла адна маці. Гэткі ж даўгалыгі і сутулы, з вострай казлінай бародкай і тонкай стужачкай вусоў, з чырвоным хцівым ротам, пранізлівымі маленькімі вачыма, з тонкім, як птушыная дзюба, носам і двума рожкамі-віхорамі на макаўцы. Нячысцік адрозніваўся ад Жураўскага хіба што адзеннем: замест пакамечанага пацёртага пінжачка з адарванымі гузікамі чорт хутаўся ў нейкую хламіду. На смуглявым цыганаватым твары яго, як і на твары Арсена Міхайлавіча, ляжаў адбітак суму і пагарды, і ў Ірыны раптам узнікла недарэчнае адчуванне, што гэтак жа, як людзі разглядаюць яго, чорт разглядае іх, хітравата прыжмурыўшыся, і занятак гэты даўно абрыдзеў яму: нічога цікавага, тысячы год адна і тая ж прагная цяга да незвычайнага…
Чорт быў непрыгожы, але смяяцца з яго не хацелася. Было ў яго абліччы нешта такое, што міжволі абуджала сімпатыю і спагаду, што прымушала людзей, якія віравалі ў залах,— хутчэй, хутчэй, адзначаліся і пабеглі, у праграме экскурсіі яшчэ так многа цікавага! — спыняцца перад вітрынай і доўга стаяць моўчкі, горача дыхаючы адзін аднаму ў патыліцу. Здавалася, што драўляная статуэтка нясе ў сабе нечалавечую пакуту за ўсе грахі свайго племя, праклятага жорсткім і няўмольным богам,— не толькі за тыя грахі, што былі некалі, а і за тыя, што некалі, магчыма, будуць. Дрэва было жывое і цёплае, такое цёплае, што хацелася дакрануцца кончыкамі пальцаў і адчуць гэтую цеплыню. I яму балела. Так балела, што каля гэтай вітрыны амаль імгненна сціхалі і рогат, і непатрэбныя размовы і наступала нейкая незразумелая жудасная цішыня.
Тады, вярнуўшыся з адпачынку, Ірына не ўтрымалася і аднойчы задуменна сказала Жураўскаму:
— А ведаеце, Арсен Міхайлавіч, нядаўна я бачыла ў музеі драўляную статуэтку, ну проста неверагодна падобную на вас. Я нават падумала, што гэта вы пазіравалі аўтару, чэснае слова. Можаце ўявіць, як я здзівілася, калі высветлілася, што той разьбяр памёр амаль сто гадоў назад!
Жураўскі ўсміхнуўся, але вочы ў яго былі сумныя.
— Дзе ж вы ўбачылі гэту статуэтку? У музеі чарцей?
Ірына сумелася і міжвольна пачырванела.
— Вы там былі?
— На вялікі жаль, не давялося. Але дзе яшчэ маглі выставіць нешта падобнае на мяне, як не ў музеі чарцей?! Даруйце,— схамянуўся ён,— вы ўжо атрымалі другі том «Гісторыі Вялікай Айчыннай вайны»? Дайце мне яго, калі ласка, мне трэба папрацаваць.
…Яна ўспомніла, як доўга было ёй няёмка перад ім, быццам нізавошта абразіла чалавека.