— Вы ўсё ведаеце, Аўдоцця Рыгораўна,— сказаў Жураўскі, калі яны ўдваіх паселі за сталом, не запальваючы святла,— і гэта добра: мне лягчэй будзе гаварыць. Шэсць гадоў назад мы з Алачкай меркавалі ажаніцца, але я так і не здолеў кінуць сваю жонку, хоць збіраўся гэта зрабіць. Не буду паглыбляцца ў прычыны, цяпер яны не маюць ніякага значэння. Мы ўсё-такі разышліся, і я застаўся адзін: мой сын сёлета канчае школу і паедзе ў Маскву, у інстытут. Мне трэба некалькі месяцаў, каб упарадкаваць свае справы, размяняць кватэру, а тады… Аддайце мне Наташу, усё-такі яна мая дачка. Ёй будзе добра са мною, вось пабачыце. Пойдзе ў садзік, а потым у школу… Мы будзем прыязджаць да вас у госці, а вы да нас. А калі надумаеце… калі надумаеце, мы можам жыць разам. У мяне будзе пакой, кватэру Алачкі мы неяк паспрабуем замацаваць за Наташай, вы зможаце там жыць. Або выменяем агульную кватэру… Як бы там ні было, я буду паважаць вас, як родную маці, і клапаціцца аб вас. Я не п’яніца, не валацуга, раблю, зарабляю, на жыццё нам хопіць. Проста яно ў мяне нейкае гарбатае склалася, недарэчнае, я сам, відаць, у гэтым і вінаваты, ды што ж ты цяпер зробіш… Жывеш як жывецца, а не так, як хочацца.
Аўдоцця Рыгораўна падперла галаву кулачком, уздыхнула:
— Я вас ні ў чым не віню, Арсенка, вы не думайце. Пэўна ж, яна сама… Вельмі ж ганарлівая была, баялася вас дзіцем да сябе прывязаць, вашае ласкі не хацела. Я ёй колькі гаварыла: нядобра гэта. Ну, не зладзілася, не атрымалася, чым жа Наташка вінаватая? Чаму ты яе пры жывым бацьку асіраціла? Расказала б… Ну, непатрэбны табе яго грошы, ліха з імі, з грашыма, але ж каб ведаў, што недзе яго крывінка расце. Не паслухалася. Хто ж цяпер слухаецца дурных мацярок, дзе вы бачылі… Але Наташку…— Яна памыляла тонкімі губамі, быццам збіралася з думкамі, прымала цяжкае для сябе рашэнне,— Наташку я вам, Арсенка, не аддам. Круці не круці, а чужы вы ёй пакуль што чалавек, і яна вам чужая. Бацька ж не той, хто народзіць, самі ведаеце. Не, пакуль на вочы пяску не насыпалі, як беднай дачуньцы маёй, пакуль рукі неяк грабуць, а ногі ходзяць, нікому я яе не аддам. У мяне ж таксама больш нікога не засталося, адзіная мая ўцеха на старасць. Такая ж горкая доля, каб яна спарахнела, каб яе агнём выкаціла; і мужыка пахавала, і траіх дзетак. Лявонку, яшчэ маленькага, годзіка не было, дыфтэрыя задушыла: брыгадэір каня не даў, у Ракава, у бальніцу завезці. Віця, старэйшы, у арміі на манеўрах галоўку склаў. Мне за яго і пензію плоцяць, аж восемдзесят два рублі. Прыязджалі вось гэтак, як вы, з часці хаваць, гаварылі цішком, быдта ў Віці парашут не раскрыўся, мне потым бабы пераказалі. А цяпер вось Алачка… апошняя… Чым я бога ўгнявіла, за што ён гэтак люта карае мяне, не ведаю, Арсенка. Я і да царквы хадзіла, за дванаццаць вёрст пехатою, і малілася, і свечкі ставіла, і гаравала ўсё жыццё, як чорны вол, і на чужую нітку ніколі не паквапілася, і благога нікому не жадала… Лепш бы мяне маці скінула, чым на такое гора нарадзіць. Гаворыцца ж у святым пісанні: няхай дзеці хаваюць сваіх бацькоў, а я...— Яна выцерла рогам хусткі рот.— Далі б вы мне вады, Арсенка, нешта аж смыліць усярэдзіне, хоць бы там які рак хутчэй завёўся ды прыбраў мяне, гаротніцу, да маіх дзетак мілых, да майго Барыса Амяльянавіча, зямля ім усім пухам і вечны спакой…
Жураўскі прынёс з кухні вады, Аўдоцця Рыгораўна адпіла глыточак, паставіла на стол конаўку.
— Вы прыязджайце да нас, як на тое будзе ваша ласка. Дарога недалёкая, Алачка ледзь не кожны тыдзень прыязджала. Прыязджайце, мы з Наташкай будзем вам рады. Мне ўжо нядоўга зямельку таптаць, чуе маё сэрца, а тым часам і Наташка да вас прывыкне, прыгорнецца. Яно-то праўда, лягчэй мне паміраць будзе, ведаючы, што не ў дзетдом, не ў чужыя рукі яе, бедненькую, аддадуць, а роднаму бацьку. Родны — ён і ёсць родны: калі адлупцуе, а калі пашкадуе. Ну, а калі не прыедзеце,— бог вам суддзя.
— Прыеду,— паабяцаў Жураўскі.— Няхай будзе так, як вы кажаце, а там пабачым.
Аўдоцця Рыгораўна паслала яму ў маленькім пакоі, пэўна, на Алаччынай пасцелі. Побач, на канапцы, соладка спала Наташка, збіўшы нагамі коўдру. Ён накрыў яе, пацалаваў цёплую ружовую шчочку, лёг — і заснуў як забіты.
Праз тры дні яны ўсе разам схадзілі на могілкі, Жураўскі паабяцаў Аўдоцці Рыгораўне, што прыедзе на дзевяты дзень, і пайшоў да аўтобуса. Праз дзве гадзіны ён ужо адчыняў дзверы сваёй кватэры.
Дома, як звычайна ў гэты час, нікога не было. На стале ў сваім кабінеце Жураўскі ўбачыў нейкія грошы і паперку.
Выняу і працёр акуляры. Прачытаў:
Выпіска з рашэння суда