Валянціна Іванаўна ведала, што сям’і больш няма, засталася адна бачнасць, але чаплялася за гэтую бачнасць з апошніх сіл. Навошта? Яна нават сама сабе не здолела б адказаць на гэтае пытанне. Не са мной — але і ні з кім: гэтым яна жыла.
Мінулай восенню ён паехаў на бульбу. Аж на два тыдні. З той самай Чумаковай. Адтуль у іх усё пачалося, адтуль. Валянціна Іванаўна адчувала гэта, хоць і не хацела верыць. Так добра было думаць, што нічога не здарылася, шго нічога не здарыцца. Абое размянялі пяты дзесятак, колькі ж можна?
Верыла, старалася верыць. Аж да сённяшняга нечаканага званка.
«Я ж пэўна недзе чула гэты голас,— зноў з тугой падумала Валянціна Іванаўна.— Трэба трошкі супакоіцца узяць сябе ў рукі, і я абавязкова ўспомню, дзе і калі яго чула. Нешта бялявае, нафарбаванае, нахабнае, з вялікім чырвоным ротам — сабе самой на вуха пашаптаць можа… Маіх гадоў, не, трошкі маладзейшая. Супакоіцца, супакоіцца…»
Але супакоіцца, узяць сябе ў рукі не ўдавалася.
3
Валянціна Іванаўна ведала Чумаковых: іх дзеці вучыліся ў яе школе, ды і жылі яны на адным двары. Хаця словы «адзін двор» цяпер ні пра што не гавораць: можна цэлае жыццё пражыць у адным пад’ездзе, на адной лесвічнай пляцоўцы і не ведаць суседзяў, а калі ведаць, дык толькі ў твар. Сустрэліся, павіталіся, разышліся. Сучасны шматкватэрны дом — гэта не старая вёска, дзе ўсе ведалі адзін аднаго; горад разбурае, ірве людскія сувязі, замыкае чалавека ў чатыры бетонныя сцяны, прыкоўвае ланцугом да тэлевізара — што яму да суседзяў, навошта яму чужыя людзі! Адзін толькі тлум… I калі Валянціна Іванаўна ведала Чумаковых, дык у гэтым была вінавата яе прафесія. 3 Ірынай Мікалаеўнай яна сустракалася на бацькоўскіх сходах, з Аляксеем Пятровічам, які ў школу, як большасць татаў, амаль не прыходзіў, даверыўшы гэту справу жонцы, неяк пазнаёміліся на выдавецкім вечары: сядзелі за адным столікам.
У яе была неверагодная памяць на твары, прозвішчы, тэлефоны: варта было адзін раз убачыць чалавека, пачуць яго імя, запісаць тэлефон, і яна магла ўспомніць усё гэта праз дваццаць год. Нават першакласнікаў у сваёй школе ўжо з другой навучальнай чвэрці яна называла па імёнах. У Жураўскага, ды і не толькі ў яго, гэта выклікала недавер і здзіўленне.
Неяк яны адпачывалі ў Гаграх. Гулялі па парку. Наперадзе ішлі трое мужчын. «Вось гэтага, што пасярэдзіне, я ведаю,— упэўнена сказала Валянціна Іванаўна.— Яго завуць Мікалай Мікалаевіч Аношкін. Некалі, яшчэ студэнткай педвучылішча, два тыдні я была ў доме адпачынку, у Ждановічах, ён працаваў там культмасавіком». «I больш ты яго не бачыла?» — спытаў Арсен Міхайлавіч. «Ніколі»,— адказала жонка. «Але з таго часу мімула васемнаццаць год,— не паверыў ён,— няўжо сапраўдм можна сёння ўспомніць культмасавіка, якога ты бачмла ў Ждановічах столькі год назад?» Яна ўсміхнулася і моўчкі паціснула плячыма. Столькі самаўпэўненасці, непахіснай перакананасці было ў гэтай яе ўсмешцы, што Жураўскі не вытрымаў: дагнаў мужчын, якія спыніліся каля павільёнчыка з сувенірамі, і крануў таго, што быў пасярэдзіне, за рукаў.
«Даруйце, калі ласка, ваша прозвішча Мікалай Мікалаевіч Аношкін?» — спытаў ён, помсліва думаючы, як зараз сатрэ гэту самаўпэўненую ўсмешку з яе твару. «Так точна, Аношкін,— чамусьці па-вайсковаму адказаў чалавек і з цікавасцю паглядзеў на яго.— Мікалай Мікалаевіч». — «Вы працуеце культмасавіком у Ждановічах?» Аношкін засмяяўся: «Калі тое было, дарагі таварыш! Дай бог памяць: ну, так, васемнаццаць год назад. Тады ж я адтуль і з’ехаў вось сюды, у санаторый «Святлана». А што такое?» — «Ды не, проста так,— збянтэжыўся Жураўскі.— Даруйце, калі ласка». I хуценька пайшоў да Валянціны, якая назірала, як хлапчукі з набярэжнай вудзяць рыбу. Яна нават не зірнула ў бок павільёнчыка, дзе ён размаўляў з мужчынамі, памыліцца мог хто хочаш, толькі не яна, і Арсен раптам надумаў, што яна не чалавек, а машына, жорсткая, бяздушная машына, у якую закладзена адпаведная праграма,— а які ж дурань крыўдзіцца на машыну, якая ўмее рабіць толькі тое, што прадугледжана праграмай? Арсену Міхайлавічу здалося, што нарэшце ён разгадаў сваю жонку, зразумеў галоўнае ў яе характары — так, так, прыгожая, як усе добра сканструяваныя машыны, мэтанакіраваная, дзейсная, працавітая і настойлівая ў тым, дзеля чаго створаная, — і яму стала спакойна і сумна, быццам на экзамеме задачу рашыў. Але затым ён успомніў рукі яе, і вусны, і ночы, калі самі сабой забываліся ўсе крыўды і праходзіла злосць, а душу перапаўняла пяшчота, а вочы — слёзы, слёзы шчасця і ўдзячнасці,— і горка эасмяяўся з сябе; гэта яна — машына? Каб усё было так проста, як лёгка было б жыць на свеце, лёгка і… нецікава.