***
Яна ішла наўпрасткі па неглыбокім снежным пласце і думала: балазе, што не цемень! Амаль у зеніце вісеў белы, з вышчарбленым краем месяц, і ў яго святле снег пераліваўся мільярдамі бліскавак. Было так ціха, што, калі спынішся, замрэш, каб пераканацца, ці часам не натрапіў Міхась на след, здаецца, чуваць, як звіняць у прамёрзлым небе зоркі, а хруст снегу пад нагамі чуцеп ва ўсім сусвеце.
На душы было пуста і гнятліва, як ні супакойвала сябе, а супакаенне пе хацела прыходзіць. Шкада было Міхасёвых бацькоў — яны-то ні ў чым не вінаватыя. Але ў яе няма іншага выйсця. Для іх яшчэ горш, каб у сына і на гэты раз не склалася жыццё. Міхася яна не шкадавала. Бязвольпы слізняк. Зрэшты, мо яшчэ сыдуцца з жонкай. Патужаць, патужаць адно без аднаго і, калі было каханне, сыдуцца. Навошта ёй совацца ў іх жыццё...
Люба толкам і не ведала, куды ідзе і што ёй трэба. Недзе толькі, як у тумане, было вяселле, з якога яна ўцякла, прычыніла людзям боль і сорам, але тое брыдкае вяселле для яе было ўжо далёка-далёка, усё засталося ў мінулым, ужо нельга нічога паправіць, не ў яе сілах нешта паправіць, сілы проста-напроста пакідалі яе.
«Могілкі!» — раптам жахнулася Люба, і адразу ж зрабілася жудасна.
Калі была малою, заўсёды баялася пасля заходу сонца праходзіць паўз могілкі. Якіх толькі страхаў пі расказвалі! Потым ведала, што гэта байкі, аднак заўсёды ноччу ля могілак было жудаснавата.
Цяпер нейкая невядомая сіла несла яе сюды.
Вось і Антолін пляц. Невялічкі ўзгорак узвышаецца, дзе некалі была яе мазанка, ды дзве адзічэлыя грушы нечым нагадваюць дзве чорныя Антоліны постаці. Пэўна, каб цяпер з’явілася Антоля — у Любы разарвалася б сэрца.
Стяўшы губы, загадала сабе не думаць пра страшную Антолю, смела пайшла наперад. Пралезла праз дзірку ў плоце... Люмінесцэнтнае месяцава святло холадна і трохі злавесна паблісквала на чорных крыжах, шэрых алавяных распяццях, паліраваным мармуры. Люба сцялася ўся і, абмінаючы крыжы і агарожы, борздзенька пайшла да знаёмага месца пад разгалістым клёнам. Пастаяла хвілінку, прыслухоўваючыся, адчыніла чорную ад часу брамку, якая павісела, пагойдалася і са скрыпам абарвалася, упала на снег. I гэты скрып і ўдар былі такімі аглушальна-жудаснымі, што ў яе адзеравянела ўсё ад страху, але перамагла сябе. Ступіла за абгародку, расшпіліла гузікі, хуценька скінула паліто, павесіла на штыкеціну, зняла з сябе вэлюм і акуратна паклала на зацярушаны снежным покрывам бугорчык з помнічкам-абеліскам. Адразу ж адчула, як прабірае мароз. Апранула паліто, якое яшчэ не паспела растраціць цеплыню цела, пастаяла хвілінку ў задуменні, ціха сказала: «Бывай, Віктар» і хуценька пайшла прэч.
Яна ішла і намагалася прыгадаць Віктараў твар. Са здзіўленнем, смуткам і нейкай радасцю злавіла сябе: а я ўжо не памятаю яго твару... Толькі ўвогуле, як у тумане... А кажуць: калі забываеш твар — значыць, забываецца...
***
Як толькі ступіла на дарогу, прыцярушаную сённяшняй, не — ужо ўчарашняй кудасай, паскорыла крок, потым пабегла. I цяжка было зразумець, што гоніць яе: жудасць, мароз, які так упарта прабіраецца пад паліто, ці проста жаданне ўцячы ад усяго свайго былога. Яна ўсведамляла толькі адно: хутчэй адсюль, хутчэй, хутчэй...
Неўзабаве стамілася ад бегу, прыпынілася, аддыхваючыся, задумалася, куды ісці: ці назад у вёску пераначаваць у Ганны Яваровіч, ці далей, да шашы — мо трапіцца які начны аўтобус альбо спадарожная машына... Не! Назад ходу няма... I ўвогуле, яна тут апошні раз. Вось развіталася з Віктарам, назаўсёды развіталася. Ён памёр.
Для яе больш няма Віктара.
А ёй трэба жыць, інакш трэба жыць, жывое павінна браць верх...