ВЕРШАФАКТЫ
Постмадэрнізм можа або вырошчвацца, або выкідвацца з мастацтва. Вырошчвацца, як расьліна, як водарасьць, як грыб, што галавою прабівае асвальт. Выкідвацца, нібы Гастэла, з літаратурнае сфэры, і мы маем літаратурныя выкідышы, якія рэпрэзэнтуюць новую паэтыку.
Алесь Аркуш урастаў у постмадэрнізм, нібы ўчэпістая бярозка або амяла. Ягоная вучнёўская паэзія паўтарала ўсе зьвівы традыцыяналізму, але мне было зразумела ўжо тады, падчас першых сходак «Тутэйшых», што ў беларускую кандовую паэзію «градзе» лірык новае генэрацыі.
Новай лірыцы наканавана было асвойваць, пераствараць аб'екты старой літаратуры, зьмяняць старатворы ў новатворы. У адным з вучнёўскіх вершаў Аркуш перастварыў матыў чароўнае панны, незнаёмай. Першай літарай знакавай абэцэды Алеся Аркуша стаўся слоік вішняў:
І пайшла, і як воблака зьнікла,
Нават дзьверы ня рыпнулі ўсьлед.
Толькі білі гадзіньнікі звыкла
Ды літроўку разглядваў буфэт.
Хто яна, таямнічая госьця?
Я ня ўспомню, ня ўспомню ніяк!
Гэта сон, гэта мне падалося...
Слоік вішняў - пакутлівы знак.
(«Госьця»)
«Слоік вішняў» атаясамліваецца з уваходжаньнем Алеся Аркуша ў элітарнае беларускае пісьменства. Ён прынёс сябе ў літаратуру ў абліччы белага, амаль ня сьпісанага аркуша. У кутку гэтага аркуша паэт намаляваў свой першы артэфакт - слоік вішняў, нібы Карлсан, які праз усё жыцьцё маляваў на аграмадным белым аркушы маленькую самотную ліску. Я памятаю, як накінуліся на «Госьцю» «тутэйшыя» літаратары, што ладзілі сваё чарговае спатканьне пад дахам Дома літаратара. Перапала і «госьці», і «варэньню», якое дакладней было назваць «сочывам», і сьціпламу візітанту сталіцы, што насьмеліўся прачытаць свае вершы ў прысутнасьці дваццацівасьмігадовых мэтраў...
Але сёньня я з задавальненьнем перачытваю «Госьцю» ў зборніку «Выбранае» як, паўтараюся, альфу знакава-паэтычнай сыстэмы Алеся Аркуша. У далейшым можа падацца, што Аркуш катапультаваўся з афіцыйнае літаратуры ў альтэрнатыўную, але я прыкмячаю дакладныя рысы «ўрастаньня»: пераніцоўваньне знакаў традыцыйнага пісьменства, фармаваньне новага вершабачаньня, тварэньне новых вершафактаў.
Новая вершафактура вырастае з «працоўных рук» дзядзькі Рыгора («Пільня»), з «сонных водаў рэчкі Гайна» («Мянтуз»), з вяргіняў ды флёксаў, што красуюць на гарадзкіх дворыках («Шукае лекавыя травы...»).
Новая вершафактура зіхціць сталёвай луской мэталёвай рыбы:
Рыба губляе луску -
Сталь дамагаецца цела.
Па мэталёвым пяску
Рыба зьнямогла ляцела.
. . . . . . . .
На мэталёвым пяску
Сьлед пісягом застаецца.
Рыба, згубіўшы луску,
Блешняй сама абярнецца.
Вершафактура Аркуша ўрастае ў тэхнагенную сфэру, не цураецца геамэтрызму, выразна перакрэсьленых ліній, што мы назіраем у творчасьці ўсіх паэтаў-урбаністаў. Аркуш умее ладзіць рацыянальныя паэтычныя канструкцыі, угрунтаваныя на вядомым прынцыпе бясконцага капіраваньня, замкнёнай сістэмы люстэрак:
Навокал нас - скрозь люстэркі.
Неба - люстэрка
і зямля - люстэрка,
люстэркі - сябры
і люстэркі - ворагі,
і дрэвы, і зоркі,
і дамы, і тратуары,
і кроплі дажджу...
(«Люстэркі»)
З гульні ў люстэркі пачыналі, як вядома, новараманісты... Блуканьні ў тэхнагеннай зоне - любімая забаўка іхніх герояў. Але аркушаў герой-сталкер арыентуецца ў сваёй зоне па ўласных знаках, што трапілі сюды са старой літаратуры:
Над пожняй плачуць правады,
Амаль галосяць.
Бэтонны слуп, як правадыр,
Выводзіць восень.
Іржышча захавае сьлед,
Сьняжок нібыта.
Сусьвет глядзіць вачмі камэт
На квадры жыта.
У пошуме аркушавага мэгаполісу, на тле урбаністычных зыкаў часам пачуеш і голас дагістарычнае катрынкі. І такі добра знаёмы, песенны рэфрэн...
Пяць мэлёдый катрынка сьпявае,
Толькі ведай - круці рукавятку.
Люд у скрыню да старца кідае
Неўміручага жыта зярняткі.
Грай, катрынка,
Сьпявай безупынку.
(«Катрынка»)
Бальшыня вершафактаў Аркуша ўкаранёныя ў літаратурную традыцыю, абапёртая на папярэднія тэксты, як дрэва на корань. Радыёпрыймач, па якім лірычны герой чуе або «таямніцы», або «апошнія паведамленьні», аказваецца мадыфікацыяй тэксту: