Цяпер Хрысціна лічыла асігнацыі. Лічыла б яна доўга, калі б не дапамагаў ёй у гэтым сын. Малады парабак, якога нейкі вясковы разумнік, таксама з былых салдатаў, паводле жадання маткі чытаць, пісаць і лічыць вучыў, умеў чытаць так слаба, што амаль зусім не ўмеў, пісаць жа нават не браўся, затое лічыў добра. Відаць, меў да лічэння асаблівы талент, і маці яго да гэтага больш, чым да чаго іншага, заахвочвала. Агульнымі намаганнямі налічылі сто рублёў. Хрысціна хвіліну трымала іх у руках, гледзячы сыну ў вочы.
- Гэта Піліпкавы грошы, - сказала.
Парабак адказаў кіўком галавы:
- Ведаю.
- Цябе я не пакрыўджу... тваіх не парушу...
Антосік махнуў рукой, што павінна было зноў азначаць:
- Што мне там!
Аднак узіраўся ў глыбіню панчохі. Нягледзячы на філасофскую абыякавасць, выказаную праз павагу да маці, было відаць, што грошы, прызначаныя для яго, вельмі яго цікавілі. Хрысціна, трымаючы ў адной руцэ асігнацыі, другой падперла твар і задумалася. І яе таксама, як гадзіну таму Ясюка, ахапіла трывога за гэтыя грошы, крывавым потам заробленыя. А з другога боку, у галаве яе, нібы віхор, шумелі словы Мікалая: «Скура з мяне ад марозу злязала і ў жываце усё застыла, шэсць месяцаў жоўтая трасца трэсла...»
- Езус! - войкнула кабета і пачала хуценька завязваць панчоху, прыкрываць яе адзеннем і замыкаць куфар. Хаваючы за пазуху выцягнутыя грошы, сказала паўшэптам сама сабе:
- Можа, злітуецца Пан Бог Найвышэйшы...
Вярнуўшыся ў хату, узлезла на печ. У цёмнай, як сажа, хаце быў чуваць храп двух мужчын, што спалі на лавах, ціхае сапенне дзяцей на печы і цяжкае, трошкі хрыплае дыханне хворай Ясюковай жонкі. Неўзабаве да гэтага хору далучылася і пахропванне Хрысціны. Заснула і яна таксама. За сцяной шумеў вецер, дождж хлюпаўся ў лужыны, а ў палове ночы разнёсся па хаце крык:
- Піліп! Піліп! Піліпка!
Гэтае імя, што доўга-доўга паўтаралася, гучала ў цемры рознымі тонамі: то сцішаным шэптам, то крыкам трывогі, то спеўным галашэннем, нагадваючы тужлівы матыў, з якім жанкі вяртаюцца вечарам з поля. Але кабета, што вымаўляла і выспеўвала яго на такі лад, спала... І спалі ўсе, хто быў побач. Не было каму абудзіць яе ад цяжкага сну: ніхто не адарваў галавы ад падушкі, каб супакоіць яе. Пад ранне Ясюк і Антосік перасталі храпці, хворая і дзеці спалі як каменныя. У гэтай глыбокай начной цішыні і цемры, у шуме ветру за сцяной яшчэ некалькі разоў сонны жаночы голас заводзіў:
- Піліп! Піліп! Піліп!
Так на досвітку ў густой і халоднай расе азяблая перапёлка склікае сонным голасам сваіх птушанят.
Свет за вакном хаты афарбаваўся ў сіні колер. Заспявалі на панадворку пеўні: то разам, то адзін за другім. Голасна зачырыкалі вераб'і ў застрэшшы, а таксама ў бязлістых і мокрых галінах раскідзістай вярбы. Распачаўся рух і ў чацвертаках. За тонкай сцяной раздаўся крык Максіміхі, самай звяглівай з усяго жаночага насельніцтва фальварка. Нейкае дзіця там раўло немым голасам, можа, адлупцаванае маткай. Іншыя дзіцячыя галасы, вясёлыя, адгукаліся з сяней, а потым на панадворку шчабятаннем сваім заглушалі ціўканне вераб'ёў. Уставалі парабкі, гучна пазяхалі, апраналі кажухі і ішлі ў аборы і стайні. Іхнія цяжкія крокі бухалі наўкол чацвертака па размоклай зямлі. Фальварковы сабака, вялікі жоўты дварняк з пушыстым хвастом, бегаў па дзядзінцы, кідаючыся ва ўсе бакі, выпушчаныя з падпечка куры пранізліва кудахталі. А каля аборы грымеў гучны голас намесніка, што раздаваў загады і падганяў парабкаў да хуткага іх выканання. То тут, то там сунуліся па панадворку жоўтыя і зялёныя горы на двух нагах. Гэта былі парабкі, што неслі на плячах з пуні ў аборы і стайні салому і сена. Усе вокны ў чацвертаку, а таксама вокны іншага будынка, дзе жылі намеснік і арандатар, засвяціліся залатым святлом ад распаленых агнёў. Праз нейкі час з комінаў паказаліся струменьчыкі дыму, што потым скручваліся ў клубы і, гнаныя вільготным паветрам долу, развейвалі шэрую імглу на дзядзінцы і напаўнялі наваколле гаркаватым пахам сажы. Дажджу не было, але ўсё на свеце: неба, зямля, дрэвы, дахі і плот здаваліся як быццам толькі што выцягнутымі з вады. Нягледзячы на рух і занятасць працай, парабкам, відаць, было халаднавата. Зябкая вільгаць сакавіцкага рання расіла жоўтую скуру іхніх кажухоў. Намеснік, малады і жвавы хлопец з гучным голасам, апрануты ў кажушок, які адрозніваўся ад парабкоўскіх толькі тым, што быў карацейшы і зверху абцягнуты сукном, у ботах ажно да калена, паціраў чырвоныя рукі і паспешліва запрагаў дагледжанага коніка ў пафарбаваны ў зялёны колер вазок. Пры гэтым ён весела пасвістваў. Збіраўся ехаць у парафіяльны касцёл, бо была нядзеля. Каровы, авечкі і коні былі ўжо накормленыя, наставалі на цэлы дзень адпачынак і свабода ўсім старэйшым і маладзейшым работнікам Вулькі.
Адпачынку не мелі толькі жанчыны. Варылі яны ежу на раніцу і полудзень, у балеях ці начоўках купалі дзяцей, часалі і пераапраналі іх у чыстыя кашулькі. Гэтае купанне, часанне і прыбіранне ў чыстыя кашулі адбывалася ўсяго толькі адзін раз у тыдзень, у нядзелю, але з вялікай пунктуальнасцю. У хаце Ясюка яно ішло таксама, як і ў іншых хатах. Галена, хоць і была хворая, спаўзла з ляжанкі і з дапамогай старэйшай дзяўчынкі, дзевяцігадовай Насткі, рабіла, што магла. Памочніца ў яе была добрая. Настка прынесла дроў і вады, запаліла печ, паставіла перад агнём гаршкі з вадой і ўзялася часаць меншага брата. Галена толькі кіравала яе дзейнасцю, сама ж усыпала ў гаршкі круп і солі і, ужо стаміўшыся, прысела на ляжанку абіраць бульбу. Была яна маладая, хударлявая, з бледным змучаным тварам. Яе нездаровы стан выдавалі худыя рукі і сумны выраз блакітных вачэй. Сядзела на ляжанцы скурчыўшыся і высунуўшы босыя ступні з-пад доўгай сіняй спадніцы. Абабранае з бульбы лушпінне старанна скідвала ў цабэрак на корм для парсючка, які акурат цяпер, рохкаючы і шукаючы спажывы, з'явіўся пад сталом і лавамі. Час ад часу яна азывалася да малога Юзіка, які нецярпліва рваўся з-пад грэбеня сястры да парсючка ці, выцягваючы рукі, штурхаў лазовую калыску, дзе ціха ляжала немаўлятка. Паміж Юзікам і гэтым немаўляткам прыходзілі на свет яшчэ трое дзяцей, але адразу пасля нараджэння яны паўміралі. Не дзіва, што Галена, не маючы трыццаці гадоў, выглядала слабай і змучанай. Цяжка нараджаць дзяцей, хаваць іх - яшчэ цяжэй.
Ясюка і Хрысціны дома ўжо не было. Выйшлі яны адначасова, як толькі парабак скончыў сваю абавязковую работу. Пайшлі ў грыньскую карчму за кіламетр ад Вулькі. Напрыканцы Грынек, вялікай, доўгай і разбудованай вёскі, стаяла гэтая карчма - вялікая хата, абстаўленая лавамі і сталамі, з аднаго боку якой былі сені, а з другога - стайня. У стайню падарожнікі маглі ўязджаць праз вялізную бясформенную дзірку, якая звалася тут брамай, проста з дарогі, што вузкай сцежкай, поўнай лужын, выбоін і каляін вілася праз роўнядзь палёў. З гэтай вялікай хаты з лавамі, сталамі і вялізным чорным, як сажа, комінам вузенькія дзверы вялі ў маленькі пакой, дзе жыла сям'я арандатара. Усе карчомныя сцены і столь былі ўчарнелыя і вышчарбленыя, усе падлогі - гліняныя. Ад мноства ног, што па іх хадзілі, пабіліся яны ў глыбокія ямы. Шырокім вокнам не хапала многіх шыбаў, якія былі заменены кавалкамі старой паперы, а тое шкло, што трымалася яшчэ ў спарахнелых рамах, было зялёнае і мутнае і ўпускала святла толькі на тое, каб у хаце вечна магла панаваць шарая гадзіна.