- Ой, Мікалай, Мікалай! - сказала яна. - Ці ж такой, як я, да спеваў! Добра спяваці тым, што мужыкоў сваіх і хату сваю і ўсенька па парадку маюць, а мне ў сіроцкай маёй долі не да спявання... Я ўжо, от, з дваццаць гадоў не спявала, хіба толькі хлопцам маім альбо чужым дзецям да сну ці для забавы... Больш ніколі, далібог, больш ніколі!
- Дзіўная ты баба, - пачаў Мікалай, але яна ўжо, разгаварыўшыся і адчуваючы асаблівы давер да разумнага салдата, нерухомымі вачыма ўзіраючыся ў прастору, вяла далей сваё:
- Не мяне дружкі на дзяжу садзілі, не мне да шлюбу спявалі, не я залацістае збожжа жменямі ў куты мужавай хаты кідала... Не так я жыла, як іншыя, і не так зараз, як іншыя, па гэтым свеце хаджу...
- Годзе ўжо, годзе! - перапыніў Мікалай. - От, хочаш, можа, навіну пачуць? Ад пана хадваката сёння ліст атрымаў!
Кабета ў імгненне вока змяніла паставу і выраз твару. Выпрамілася, некалькі разоў пераступіла з нагі на нагу, вочы яе загарэліся, граблі раптоўна закалыхаліся над галавой.
- Пісаў! Пра Піліпку, можа, пісаў! Езус! Кажыце! Што з маім сыночкам любімым будзе?
Мікалай, беручыся зноў стругаць калодку, флегматычна адказаў:
- А што павінна быць? Добра будзе. Застанецца ў Ангродзе і ў Грынькі на зіму яго прышлюць.
Граблі Хрысціны зваліліся на зямлю. З крыкам радасці кінулася яна да яго, як быццам хацела пацалаваць ягоныя рукі.
- От, ужо баба і ўзрадавалася! - злёгку адсоўваючыся, цягнуў Мікалай. - А яшчэ няма чаго. Яшчэ дэкрэт не выйшаў.
- Не выйшаў! - выпрамляючыся зноў і скрыжаваўшы рукі, паўтарыла жанчына.
- Ужо б ён і выйшаў... Толькі там адзін хафіцэр ёсць... такі шэльма, што не дазваляе... Не дазваляе і не дазваляе... Што яму зрабіць? Колькі ўжо пан хадвакат яго напрасіўся, колькі ўжо да яго нахадзіўся... «Не дазволю», кажа... «Няхай, кажа, Піліп вандруе туды, куды яму прызначана. Ці ж я, кажа, сына свайго за яго туды пашлю, га?» От што ў пісьме пана хадваката напісана!
- Вы ж, Мікалаю, казалі, што добра будзе... - моцна сціскаючы рукі, шапнула кабета.
- Калі захочаце, дык, можа, яшчэ і будзе добра, - скрыплючы ножыкам па дрэве, адказаў салдат. Потым узняў галаву, сціснутымі пальцамі правай рукі даткнуўся некалькі разоў да левай далоні. Хрысціна, уся душа якой перамясцілася ў вочы, гэты жэст зразумела.
- Зноў грошы!
- А ты, баба, што думала? Што ў такім вялікім горадзе такі важны інтарэс за некалькі дурных рублёў можна зрабіць? От, не толькі што, але яшчэ і пан хадвакат сам сваіх пяць працэнтаў не ўзяў... дальбог, не ўзяў... Усенькія аддаў... А там спраўкі, а там штэмпелі, а там пасведчанні ад дактароў, што хворы, а то таму ў руку ўсунуць, а то гэнаму... так грошы і разышліся, а зараз, што з тым хафіцэрам рабіць? Можна зрабіць, але зноў грошы трэба... Можна і не зрабіць, дык што ж? Вялікая бяда! Павандруе сабе Піліпка туды, дзе і я быў... Ой, ой! Не вялікі пан! Паляжыць сабе, як я, у лазарэце на жоўтую трасцу і абсыпле яго, як мяне, высыпкай такой вялікай, як боб, рукі сабе адмарозіць так, што распухнуць яму, як падушкі, ці вушы яму згніюць ад той высыпкі і паадвальваюцца... Ці ж я такога не бачыў! Ну дык што? Вялікая бяда! Можа, і выжыве, а як не выжыве, дык памрэ... і косці ягоныя, гэй, гэй, далёка пахаваюць... Толькі крукі ды вароны на магілку ягоную залятаць будуць, а ты над ёй не заплачаш, бо не ўбачыш яе ніколі. Вялікая табе бяда!
Хрысціна стаяла як укапаная. Унутраная барацьба адбівалася на яе твары праз нахмураныя маршчыны на лбе і моцна сціснутыя вузкія бледныя вусны. Абаперлася шчакой на далонь і глядзела ў зямлю. Праз хвілю ціха, як быцца сама сабе, пачала казаць:
- Бледненькі быў і далікатны такі ад нараджэння, а такі ласкавы і рахманы, як ягнё. Бывае, Антосік часам не паслухае маці, а ён... ніколі! Ручкамі мяне за шыю, бывала, абдыме і кажа: «Ужо я табе, мама, ніколі згрызоты не зраблю, твая доля і так горкая...»
Салдат, нацягваючы паміж дзвюма дзеравякамі ніцяныя струны, маўчаў.
Яна ж зноў пачала гаварыць.
- Вочкі ў яго сіненькія, такія, як тыя кветкі ільну... а хоць слабенькі быў заўсёды, вырас, як тая таполя... Вырас, у войска яго ўзялі, а як мяне ўбачыў, на зямлю перада мной, як перад святым абразом, упаў і калені мне цалаваў. Ой, дзіця ты маё наймілейшае, крывіначка мая, у слязах маіх выгадаваная... сонейка маё бледненькае, кветачка мая, што ж цябе вецер ад мяне ў далёкія старонкі нясе...
Мікалай усё яшчэ слоў яе як бы не чуў і толькі невядома чаму канец яго схіленага над работай носа зачырванеўся яшчэ мацней. Не ўзняў галавы і доўга ані словам да кабеты не азываўся. Урэшце коратка сказаў:
- Рабіце сабе, як хочаце. Мне што да таго.
І гучна высмаркаўся, потым рукавом кашулі правёў па вусах, што ён заўсёды рабіў у хвіліны, калі быў вельмі ўзрушаны. Хрысціна граблі з зямлі падняла і кіўнула галавой салдату на развітанне. Твар яе набыў уласцівы яму выраз змрочнай энергіі.
- Калі грошы прынесці? - спыталася.
- А калі сабе хочаш, - з выразнай неахвотай буркнуў салдат. - Мой хлопец, што ў пана хадваката служыць, заўтра чуць свет назад у горад паляціць.
- Чуць свет і я прыйду, - адказала Хрысціна і дадала: - З Богам, Мікалай!
- З Богам! З Богам!
Застаўшыся сядзець на парозе хаты, ён злажыў рукі на каленях і задумаўся. Хвіліну крывіўся так, як быццам праглынуў нешта вельмі нясмачнае, але потым пагляд ягоны паводле звычкі перакінуўся на той кавалак зямлі, які шырокімі межамі трохкутніка, цягнуўся ад лесу, забіраў у агромністыя абцугі ўсю ягоную невялічкую сядзібу. Ляжала там гэтая любімая, гэтая жаданая зямля, якая ў шэрані змроку яшчэ зелянела парам і залацілася ад даспяваючага жыта. Мікалай перастаў крывіць вусны, а замест гэтага склаў іх для свісту. Хвіліну пасвістваў сабе, можа быць, пайшоў бы ў сваю хату па трубу, але не мог яшчэ пакінуць свайго месца. Яшчэ кагосьці чакаў, бо ўсё паглядаў на дарогу. Урэшце дачакаўся. Запозненая фурманка з сенам павольна сунулася да ягонай хаты. На версе фурманкі сядзеў чалавек, які павітаўся з ім:
- Хай будзе пахвалёны!
- На векі вякоў! Ясюк?
- А я!
- Як будзе ў цябе час, прыйдзі сёння пагаварыць са мной... толькі абавязкова сёння... чуеш?
- Добра. Чаму не. Прыду! - сваім спакойным, трохі лянівым голасам адказаў парабак, а паколькі было ўжо позна, сцебануў коней і трошкі хутчэй са сваёй фурай пацягнуўся ў фальварак.
У фальварку гаспадарыў сёння сам Бахрэвіч. Усё ўжо як трэба агледзеў, на каго належала, накрычаў, што трэба было пералічыць, пералічыў, а цяпер перад домікам, дзе жылі намеснік і арандатар, аддаваў работнікам і работніцам заробленую імі плату. Сядзеў на табурэце, а на каленях трымаў два мяшочкі дробных манет. Намеснік і арандатар дапамагалі яму лічыць і раздаваць грошы, касцы і грабельніцы бралі іх, кланяліся і казалі: «Хай будзе пахвалёны!» і па адным ці грамадкамі пакідалі фальварак. Сярод грабельніц была і Хрысціна. Узяла грошы і таксама адышла, аднак не да чацвертака, а да аборы, за якой і схавалася. Ля плота стаяў асядланы ўкормлены конь аканома. Калі ўсе справы былі скончаныя і распараджэнні аддадзеныя, намеснік адвязаў ад плота коніка і прывёў яго да начальніка. З Бахрэвічавых рухаў і з выразу ягонага твару можна было здагадацца, што ён вельмі спяшаўся. Прычына гэтай спешкі была зразумелая. Мадзя жахліва не любіла гэтых паездак у Вульку, дзе жыла Хрысціна, і калі там затрымліваўся крыху даўжэй... дык што ж, хоць і нічога там не было - дома чакала мятла! Сёння ж работы тут у яго было шмат, і за брамай ён збіраўся ўжо пусціць каня на поўны галоп, як высунулася з-за стадолы і заступіла яму дарогу Хрысціна. У летнім празрыстым змроку ён пазнаў яе адразу. Не ў пару яна з'явілася. Калі ж, аднак, напаўголаса паклікала: «Пане, пане, пачакай, крышку», затрымаў каня і трошкі злосна адгукнуўся.