4
У разгар лета музейны аўтобус мяне з супрацоўнікамі даставіў у Шылава. Была нядзеля. У момант сабраўся вялізны натоўп загарэлых і цікаўных мужыкоў ды баб — ужо дзяцей, унукаў тых, хто партызанам даваў хлеб і кумпякі.
К— ры-ыж? — людзі адразу загаласілі хорам, бытта пытання такога чакалі.— Ён там на дарозе закопаны!
— Як старшьгяя кінуў у тую яму, так і ляэыць!
— Ужо гадоў з дваццаць!
— Хадзем пакажам!
Натоўп павёў нас да месца. Людзі не пераставалі:
— Старшыня калгаса, абармот, вывернуў яміну ды ўпіхнуў туды яго.
— Перашкаджаў, бачыш, яму, халеры! Да ямы загадаў валачы трактарысту. Той адмовіўся. Так палез, зараза, у кабіну сам.
— А думаеце, яму гэта не адрыгнулася? Нага аднялася, жонка і дзеці пахварэлі.
— А што сабе думаў — такое з рук зыдзе?
— Прыезджы? — цікаўлюся.
— Мясцо-овы! Зараз працуе ў Зелянкевічах старшынёй сельсавета.
— Ці хоць цэлы крыж у зямлі?
— О-о, ён надта моцны — каб хацеў пабіць, не паб'еш!
— Во, тут і ляжыць!
Спыніліся ўмесцы, дзе дарога выходзіла на асфальт.
Шафёр прывалок бярэмя інструменту. Мае навуковыя супрацоў-ніцы няўмела, з наманікюранымі пальчыкамі ўзяліся за лапаты ды пачалі бездапаможна тыкаць іх у зацвярдзелую на бетон зямлю. Мужыкі без слова інетрумент паадбіралі, і ў іх адразу закіпела работа. Не прайшло і мінуты, як у яме паўстала знаёмая да болю гранітная няўклюда.
Наш аўтобус — слабенькі, за экспанатам трэба ехаць грузавіком. Буксірам сцягнулі покуль што яго ў кювет, выраўнялі дарогу. Людзі ўжо маўчалі. У настроі натоўпу адчувалася якаясьці перамена.
— А вы — што, мо надумалі сабе яго забраць? — раптам узарвалася бабка.
— Не-е, не аддамо ніко-ому! — падхапілі іншыя.
— Бо крыж — наш! Дзяды і прадзеды на яго глядзелі і маліліся мо тысячу гадоў. Кожнага нябожчыка трымалі перад ім, покуль везці ў Зелянкевічы на могілкі.
Нейкі п'яны з веласіпедам у руках уставіў:
— Трэ спытацца Сянкевіча — як ён скажа.
— I Сянкевіч яго не аддасць.
— А ты ведаеш?
— Бо ведаю! — скочыла да дзядзькі з кулакамі загарэлая маладзіца.
— Мая баба казала — да каменя са слядочкамі багародзіцы і да крыжа, калі ён шчэ стаяў на палосцы, усіх дзяцей з коклюшам прыносілі.
— I з крэсным ходам хадзілі да яго, калі не было дажджу.
— Ні крыжа, ні валуна са слядамі мацеры божай не аддамо, хай нас хоць страляюць.
— Толькі паспрабуюць узяць!..
— Ляжам перад машынай і не выпусцім.
Дрўжны натоўп баб гаманіў з пагрозай і нянавісцю. Жаночы крык паступова перайшоў на віск. Яшчэ момант, і ўсе рынуцца на нас з кіпцюрамі. Пабялелыя мае дзяўчаткі не ведалі, куды дзяваць блакноты, у якія меліся запісваць легенду экспаната. Мяне больш за ўсё здзівіла — лютавалі не толькі старыя, а і — выфранчаныя мала-дзіцы, якіх і бабамі не назавеш. Такія, напэўна, канчалі васьмігодкі, сярэднія школы і вучылі, адкуль бярэцца дождж, што такое коклюш, зараз усе яны карысталіся пральнымі машынамі, халадзільнікамі, каляровымі тэлевізарамі...
Мужчыны покуль што маўчалі, але было відаць аж занадта, на чыім баку і яны.
Спантанны выбух псіхозу трэба было гасіць. Бытта нічога не здарылася, я спытаўся:
— Пра якога Сянкевіча вы, дзядзька, успаміналі? I дзе ў вас ляжыць камень са слядамі багародзіцы?
— А-а, ты, антыхрыст, і яго хочаш узяць?
— Без дазволу нічога ў вас браць не буду.
— Паказаць, бабы, можам! Халера яго бяры, хай паглядзіць, хай! Ніякі трактар, ніякі кран той валун не падніме...
— Не ве-ерце яму! Дальбо, бабы, не ве-ерце! I гэты што-небудзь зробіць валуну, бы старшыня — крыжу.
— Ціха, кабеткі, ціха. Паедзем. Сядайце, хто можа, і паказвайце той цуд.
5
Думаў я так натоўп рассеяць, але нічога не выйшла. Людзі забілі поўнасцю наш аўтобус, астатнія ж, усе, як адзін,— павалілі на запаветнае месца пехатой.
Заехалі ў Шылава па Сянкевіча.
То быў ружовенькі і сівы, як лунь, чысценькі ды ахайны васьмідзесяцігадовы інтэлігент з васільковымі вачыма. Дзядзька ціхім і спакойным голасам паведаў:
— Крыж не стары. На маёй памяці рабіў яго Мікодым з Шылава, Высек на сваёй палосцы. Мужыкі ў вольны час жлукцілі гарэлку, зубаскалілі, а Мікодыму было гэтага мала. Чаму лепшаму яго не навучылі, і ён з ломікам у нядзелю прыходзіў на сваю палоску ды дзёўб граніт. Высякаў фігуру гадоў з пяць. Потым паклікаў з Зелянкевіч бацюшку, крыж высвянціў. Бабы вакол крыжа адразу ўзнялі вэрхал. А тут абрынулася царская вайна — казакі паперлі ўсіх на Усход. Мікодым у 1920-м з бежанства не вярнуўся, палоска дасталася пляменніку — Кісламу Сцяпану. Калі ў 1985-м памёр Пілсудскі, солтыс, каб выслужыцца перад панамі, даў Сцяпану 5 злотых, сабраў з вёскі ўсіх коней ды прывалок бандуру да ружанскай шашы. Кіслага забілі немцы, сапраўдную гісторыю крыжа цяпер мала хто і ведае. Зараз месца яму толькі ў музеі. Забірайце ў Гродна, бо тут вакол яго наплятуць яшчэ столькі баек, што праз пяцьдзесят гадоў сам чорт не разбярэ, дзе праўда.