Эрмітэй, гэта ты сапсавала мпе гарнітур? — нездаволена паказала яна хусцінку.
Перапалоханая служанка пачырванела і пачала пальцам адной рукі здымаць мыльную пену з другой, вінавата ўтаропіўшыся ў балейку.
Ты прасавала яе? — са злосцю ўжо паўтарыла дама.
Агы...
«Агы»! — з агіднасцю перадражніла генеральша.— Так я і ведала, што гэта работа майго Эрмітэя! Божа, колькі разоў табе гаварыць — без майго дазволу нічога не чапаць!
Дама кінула хусціпку ў кошык з бруднай бялізнай і завярнула дамоў.
На ўроках лацінскай мовы мы праходзілі грэчаскую міфалогію. I я ўспомніў: Праметэй — чалавек, які імкнецца ўперад, а Эрмітэй — назад.
Прашу, пані,— пралепятала служанка,— вы мяне не называй-це так. Завіце проста Фросяй. А то Эмры... Армі... Я і не выгавару так!
На твары генеральшы не крануўся ніводзін мускул.
Рабі, што загадана!— кінула дама і знікла.
Слушна яе называлі ля рэчкі мегерай. Беднай дзеўцы тут горш, чым у турме.
Чужым і варожым дыхнула на мяне з гэтага дома. Ну і што з таго, што Дануся ратавала яўрэйскую дзяўчынку? Усё роўна яна з сям'і міраедаў!..
Але, як заўсёды, запалу ад такога разважання мне хапіла ненадоўга.
2
Па пашай вуліцы пранеслі па могілкі нябожчыка. За жалобнай працэсіяй пабеглі дзеці прачкі: пяцігадовы Юра і старэйшая Валя.
Вярнуўшыся на свой панадворак, яны вельмі ж хацелі падзяліц-ца ўражаннямі. Дзеці падышлі да ганка, дзе я сядзеў, і пачалі нжмела таптацца.
Дзядзя-а,— загаварыў хлопчык.— А от там неслі нежывую цёцю ў сіняй сукенцы і так яе ў сукенцы і закапалі!..
— Ну і што?— буркнуў я, нездаволены, што перарвалі мае назіранні.
Нічога, я проста так...— адказаў малы і пачаў біць аб сцяну познюю антонаўку.
Толькі нядаўна я разабраўся, што прачка мая была застарая, каб мець такіх дзяцей. Яна гадавала малых памерлай дачкі. Гэтыя сіроты — заўсёды замурзаныя — усюды лезлі, крычалі, біліся, цягалі ў мяне алоўкі, часопісы, і таму я ад сябе іх праганяў. Але цяпер спахапіўся: ад іх шмат чаго можна даведацца пра жыхароў генеральскага дома.
Слухай, Юрык, яблыкі ў цябе генералавы?
Малы заматляў галавой:
Да яго не залезеш у сад. Гэта — Залкіндзіны. Там іх бяры колькі хочаш...
Дзядзя-а, а Юрка есць яблык толькі калі наб'е. I пра такое кажа — не пабітае, а замучанае! — ні то паскардзілася, ні то пахвалілася сжтра.
— Ну і што? Вядома, замучанае, гэ!— непарушна адказаў малы, высмоктваючы сок.
А вы ў генерала калі-небудзь былі?— вярнуў я іх зноў да тэмы, якая мяне цікавіла.
На ёлку хадзілі туды зімой! — адказала дзяўчынка.
На ёлку? — узрадаваўся я.
Угу.
I шмат дзяцей было на той ёлцы?
Шма-ат!
З цэлай ву-уліцы!
Во такі-і дала нам: нані Вацлава пірог! — Хлопчык апісаў у паветры кола.
Аж такі вялікі?
А-га...
А яшчэ ў іх ёсць кот Мурэк!
Кот?
Ну! Белы.
Белы? — Я раптам пазайздросціў дзецям.
Белы.
Яго цёця Антося кожны тыдзень купае і прычэсвае грэбенем! — пажніла дзяўчыпка.
Купа-ае?
А-га! А наша мамка кажа: «От бы нашаму Юрэку такое жыццё, нічога больш но хацела б: і малако жлокча колькі хоча, і мжа кожны дзень жарэ!..»
Хлопчык толькі шмыгнуў носам.
Больш дзеці нічога не сказалі. Добра і гэта. Во колькі я даведаўся. Цяпер — дзейнічаць!
3
Пайшоў я ў бліжэйшую краму і завёў размову з яе гаспадаром — старым яўрэем. Каб толькі ён хацеў, то мог бы шмат расказаць мне пра парадкі ў доме, якім я цікавіўся.
У краме я стаў наўмысна нагаворваць гандляру на генерала, каб выклікаць старога на шчырую размову. Аднак стары глянуў на мяне вачыма, бытта ўвабраўшымі ўсю зямную мудрасць, і дыпламатычна абсек:
Мы малыя людзі, бедныя гандляры, пане шаноўны! Хто нам плаціць, таму і прадаём. Усім. Генералу, жабраку, антысеміту — абы даваў грошы. Зрэшты, якія там грошы і якая плата — слёзы адны! Падаткі плаці, штрафы розныя плаці! Уй, а гэтыя эндэкі, каб на іх халера, кожны тыдзень яшчэ шыбы б'юць, не наўстаўляешся...
Пайшоў я з крамы ні з чым.
А што, мусіць, у генерала электрычнасць не псуецца?— асця-рожна павёў я гутарку з манцёрам, які ў нашым доме папраўляў праводку.
Усюды яна псуецца. I ў простых людзей, і ў генералаў... Во, нават учора ў архірэя сапсавалася! — буркнуў неахвотна той.— Пазванілі з кансісторыі — мусіў ісці...
Я стаў яму прыслужваць. Спытаўся аб прафесіі, пра жонку, дзяцей... Сам не спадзяваўся, што магу быць такім падхалімам!
Потым я напусціў на сябе абыякавасць, прыкінуўся прастачком і асцярожна пацікавіўся: