З той пары «ліпа» тая і разраслася ў горадзе, як крапіва. Запаланіла вуліцы, падворкі, схілы ўзгоркаў і яры. З'явілася нават у Бераставіцы, Ваўкавыску і Свіслачы. Чужынца пасля вайны чамусьці сталі ўжо велічаць «амэрыканскім клёнам», а што толку? Заві хоць так, хоць сяк — лепшым ад гэтага не стане. Страх, якое паскуднае дрэва — ні віду, ні камля, ні плоду. А з ліста яго восенню на тратуары — адная плямка, аслізлая і гнілая, таму на вёску нават апош-ні дурань панскіх саджанцаў не прывозіць.
Але надышоў канец «амэрыканскаму клёну» — зараз яго высякалі ды заводзілі ў горадзе каштаны зноў, бо так ужо на свеце вышэйшай сілай устаноўлена, што ўсё вартае наверх рана ці позна вылазіць усё роўна, хоць ты шпінай яго і так і гэтак, хоць прызнавай ці не прызнавай.
Ад былой казармы пяхотнага палка, калі давярнуць па вуліцы ўздоўж маладых каштанчыкаў, якраз выйдзеш унь туды — да Старога замка. Салдат да яго вадзілі на экскурсію не раз і не два, і тыя паходы — ах, як урэзаліся Лаўрэну ў памяць.
У двары Старога замка ішлі раскопкі старажытнага палаца і царквы. Цяпер там распасцёрся вялізны дах, пакрыты толем — ледзь не на паўкіламетра. Тады было ўсё пад адкрытым небам — лазь па мурах, глядзі сабе колькі хочаш і слухай экскурсаводаў.
Пра каралёў, цароў, князёў яны з Касцевічам і Шпаком сказанае лавілі «ўпаўвуха», бы Васіль казаў. Затое вельмі цікавіліся іншым.
Худы ды высокі паляк у светлых шараварах і ў белых панчохах да каленяў — Ёдкоўскі[8] — ахвотна паказваў траім салдатам-беларусам толькі што выкапаныя косткі жывёл. Адчуваючы шчырую зацікаў-ленасць мужыцкіх сыноў, прафесар цярпліва ім тлумачыў, якое пяцьсот гадоў таму людзі гадавалі быдла, якіх трымалі коней і кармілі свіней, а нават — якія былі куры.
«Такое ўсё дробненькае ды маленькае, такое марнае, а каб цябе люндра свіснула!» — дзівячыся, вымавіў сваю любімую пагаворку Міхась Касцевіч.
Дзівіцца было з чаго.
Каровы — хочаш вер, хочаш не — мелі вышыню адно дзевяноста пяць — сто пяць сантыметраў — якраз салдатам па жывот. I мяса, на-пэўна, даваў тады больш алень, чым іншая рагуля. Гэткую кароўку сённяшні мужык мог бы вельмі проста ўзваліць на плечы ды павалачы.
Нізкарослых трымалі і коней — а няхай на яго, якія былі малыя. Калі мераць ад зямлі да карка, колішнія сіўкі ды буланчыкі ўсяго мелі сто дваццаць — сто трыццаць сантыметраў росту. Рэдка трапляліся вышэйшыя — на такіх ездзілі каралі ды важныя начальнікі.
Зусім дробненькія былі свінні — іхняе мяса на смак, напэўна, мала яшчэ адрознівалася ад дзікавага. .
Адны зубры і калісьці важылі больш за тону. Затое зараз кожны калгасны бугай не ўступіць лясному волату. Звітнасцю — так, але — не вагой.
А колькі Ёдкоўскі ведаў пра даўніну!
Што яго дзяды і прадзеды былі плытагонамі, Лаўрэн добра памятаў і нават ганарыўся гэтым. Але што Румлёва, куды ён цяпер, салдатам, тупаў кожны дзень на вучэнне, тоіць сляды яго працавітых продкаў, і не здагадваўся.
Толькі Ёдкоўскі яму разжаваў, што рум — месца, дзе сплаўлялі сосны, вязалі ў плыты, адкуль лес плытагоны гналі ў Балтыку. Гэтак-сама вучоны цікава тлумачыў салдатам, чаму прыгарадныя вёскі называюцца Крыжакі, Падкрыжакі, Пушкары, Конюхі, Караліна, Аўгустова, Фолюш, Ласосна, Форштат, Дзевятаўка, Грандзічы!..
2
Ад моста Лаўрэн пакіраваў уверх, а думкі яго пераскоквалі на іншыя кварталы. Каб так думаць, у маладосці мусіў ісці з касой на балота ці браць сякеру ды сячы дровы. Без работы ў маладосці галаву адразу агортвала пустка і нудота, а калі думкі тады спрабаваў накі-раваць сілай, яны слізгаліся, бы па шкле. А прызвычаены за гады адзіноты да падобных момантаў, ён ужо гутарыў сам з сабой напру-жана, талкова і з прыемнасцю. Бытта некаму апавядаў, бытта пера-конваў. Бытта некаму хваліўся ці павучаў знаёмага, госця, сябра-аднадумца.
Недаравальнае марнатраўства і вялікая несправядлівасць, што разважанняў Лаўрэнавых ніхто не чуў і не знойдзеш іх ні ў адным архіве! Прыдумаць бы такія магнітафоны ды запісваць бы такія маналогі старых людзей, якія б дакументы мінулай эпохі ляглі б у народныя скарбніцы для нашчадкаў!
Ідучы ўверх ад моста, Лаўрэн нібы скардзіўся ўважліваму слухачу, нібы адкрываў перад ім душу, нібы заклікаў яго быць сведкай, суддзёй:
«Калі на цэнтральнай плошчы, бывало, мінеш гандлёвыя рады і ратушу (абодва прыземістыя будынкі, бы таму Цыдзіку каштаны, нейкаму дурному начальніку ўжэ пасля апошняй вайны надта, бачыш ты, перашкаджалі, і ён разбурыў іх!), то за фарным касцёлам упрэшса адразу ў былую польскую турму. Толькі чаго гзто людзі на мянс глядзяць, бы на дзіво?!»