I што б яму зноў, як было некалі, не спыніцца, не паглядзець «на зямлю, на неба, па сонца, на самога сябе», зноў не адчуць тугу пакорліва прыціхлай зямлі, страх за сябе, я:ах перад слязінкай таго старога, якога сустрэў ён з Шахраем сярод лета па меліярыраваным Палессі, і не пачуць другога старога — свайго стогадовага дзеда Дзям'яна: «Судзіць сябе ты сам будзеш...»
Будзе суд — ці то ява, ці то сон... Пастануць у рад усе Махахеі, Роўды, Барздыкі, што некалі жылі на зямлі. Будуць там і бацька і маці Мацвея. Аднойчы герой Віктара Казько прыходзіў ужо да сваёй маці, што памерла, каб расказаць, як жыў без яе. Там, у «Вісакосным годзе», яна адмовіцца слухаць, загадае пайсці, таму што не прыспеў яшчэ яго час расказваць, няма яшчэ пра што, усё яшчэ наперадзе. I цяпер Мацвей у гэтую пакутлівую яму ноч будзе спадзявацца, што маці даруе яму, будзе спадзявацца, што здолее апраўдацца за тое, што зрабіў, што парушыў яе і бацькаву магілу, што хлусіў сабе і бяздушным жалезам дратаваў сваю зямлю. Але ж хлеб будзе, хлеб!.. «Я сын ваш»,— патрабуе Мацвей абароны. I пачуе страшнае: «Ты не існуеш больш для нас...»
Ці то ява, ці то трызненне... Пераплятаюцца яны ў раманах гэтага пісьменніка. I ява бывае яшчэ больш фантастычнай, чым трызненне, сон, а сон — больш рэальны за яву.
Але няма ў Мацвея часу азірнуцца, і асязальная толькі хвіліна. «Коней хутка гонім, насцёбваем»,— папярэджвае Барздыка. Не чуе Мацвей — сушыць балоты, спрамляе рэчку, капае канавы, разбурае жытло, радуецца, што рукі ў яго развязаныя і ён можа рабіць з Княжборам усё, што пажадае.
Толькі ці ўсё даруецца хлебам?
I ці народзіцца жыццё ў зоне знішчэння?..
Перакрыжуюцца, сыдуцца ў рамане дзве плыні — вечнае жыццё і неўтаймаваная, бяздумная прага яго пакарэння,— пойдзе па княжборскай зямлі Жалезны Чалавек, клічучы сумленне, закрычыць, заплача па страчаным мінулым і будучым Галоска, і Чортава прорва зацягне ў сваё бяздонне ненавісны трактар. Зямля пачне адчужацца ад таго, што было штучна ўжыўлена ў яе цела. Пасля першых, неймаверных ураджаяў растрэскаюцца ад засухі палі. Завіхурыць чорная бура. Сярод лета шэранню пакрыюцца азімыя. Асушанай зямлі недададзена вады...
I раптам падасца, што «ўсё гэта ўжо было, было з людзьмі, толькі калі?..».
— Сатвары ваду...
— Што ты, старая, пра што ты?.. Я ж табе не Госпад-Бог.
— Не можаш?
— Не магу.
— А я ведаю, што ты не можаш. А была вада. I кладачка ў той вадзе.
А мо і сапраўды ўжо было?..
«I сказаў Бог: ды збярэцца вада, каторая над небам, у адно месца, і ды явіцца суша. I стала так... I пазваў Бог сушу зямлёю, а сабранне вод пазваў морамі. I ўбачыў Бог, што гэта хораша».
«Быў лес...», «Была вада...», «I кладачкі ў ёй...» Было?.. Не было... I што ён, Мацвей, учварыў з гэтай палескай зямлёй і гэтай вадой, сваёй хатай?..
Махахей яму скажа: «Ты міну пад Палессе падвёў». I адзінае, што можа зрабіць Мацвей, каб напаіць зямлю, выратаваць хлеб,— узарваць шлюз, спусціць сажалку, ім жа выкапаную. I, такім чынам, прызнаць, што ён нічога не будаваў і не ствараў, а па самым пачатку толькі разбураў.
«I за што так... за што?» — гэта ты сам сябе спытай... I бязлітасным будзе Мацвею суд яго сумлення.
ВЯРТАННЕ ТРЭЦЯЕ
«Хроніка дзетдомаўскага саду»
Кружыць, пятляе гэты раман, заманьвае то балотнымі агеньчыкамі, то праменьчыкам ліхтарыка ў руцэ дзетдомаўца, то светлай весняй яблыневай квеценню...
Крытыкі разважаюць: спавядальная проза? поліфанічны шматгалосы раман? свабодная форма? адкрыты раман?.. Як быць са шматлікімі ўстаўленымі навеламі і публіцыстычнымі адступамі. А яшчэ ж, як заведзена ў гэтага пісьменніка,— і ўспаміны, і сны, і міфы... I сам аўтар падкідвае: не люблю сюжэта, ён у мяне не атрымліваецца... I пра артыкул, што некалі чытаў, узгадвае, дзе гаворка пра раман-эсэ, раман-даследаванне...
— Ведаеш, з аднаго боку, прыдумляеш абсалютна ўсё, з другога — прыдумляць нічога не трэба, усё ўжо існуе ў жыцці.