Цяпер адно слова «таварыш» было падобна на пароль, па якім свае пазналі сваіх, верылася, што доктар Марзон не аддасць яго на здзек і пагібель.
Лявон ляжаў адзін у маленечкай палаце, бо адначасова быў тыфозным і хірургічным хворым. Ён нудзіўся ў адзіноце, хацелася пагаварыць, можа даведаўся б што-кольвек пра сваіх, а тут ён бачыў санітарку, сястру, якая ўмела так далікатна здымаць бінты, ды часам забягаў доктар і радаваўся, што хворы ідзе на папраўку, што добра зарубцоўваюцца швы, што трымаецца амаль нармальная тэмпература.
— А калі зойдзе хто старонні, ляжыце з заплюшчанымі вачыма і не варушыцеся,— папярэджваў Марзон.
Разы са два прыходзіў у бальніцу паручнік з палявой жандармерыі, цікавіўся, ці не ўцёк іх падвопытны бальшавік. Доктар казаў яму, што становішча хворага безнадзейнае, што ў дадатак да тыфусу і абмаражэння ў яго цяжкая пнеўманія. Ён прыводзіў паручніка ў палату, паднімаў коўдру, паказваў забінтаваныя куксы і абыякава махаў рукой. Аднаго вечара доктар зайшоў у палату, прычыніў дзверы і ціха сказаў:
— Платон Фёдаравіч кланяўся вам.
Адзінец памкнуўся ўстаць.
— Ц-с-с! — прыклаў палец да вусікаў Марзон.— Нічога не пытайцеся. Лепш слухайце. Сёння ноччу мы развітаемся. Што б з вамі ні рабілі, маўчыце. Памятайце, вы — труп, і трымайцеся, як труп. А далей будзе ўсё добра.
Калі наступіла ноч, на двор ціха ўехала фурманка і спынілася каля морга. У палату зайшлі два санітары з насілкамі. Лявону зрабілася крыху страшна, што яго ў адной бялізне панясуць на холад, што наперадзе нейкая невядомасць. Суцяшала толькі адно імя — Платон Фёдаравіч.
Санітары ў ложку нацягнулі на яго штаны і фуфайку, асцярожна паклалі на насілкі, зверху прыкрылі прасціною і панеслі па вузкіх бальнічных калідорах. З суседніх палат выглянула некалькі хворых, якіх не браў сон.
— Што, абмарожаны богу душу аддаў? — спытаў чарнявы насаты дзед.
— Адмучыўся! — адказалі санітары.
— Царства яму нябеснае,— перахрысцілася жанчына, захутаная ў коўдру. Ад тупату і рыпення дзвярэй папрачыналіся многія хворыя, праз праталінкі ў шыбінах яны бачылі, як адчынялі дзверы «трупярні», уносілі насілкі, як выходзілі адтуль санітары.
Толькі ніхто не бачыў, як з другіх дзвярэй морга Платон Равінскі і Шолам Агал вынеслі Лявона Адзінца, паклалі яго на сані, закруцілі коўдрамі, прыкрылі кажухом і па цёмных закавулках і пустырах павезлі за пераезд на кватэру старога чыгуначніка Уладзіміра Стрэле.
А раніцой уся бальніца ведала, што ноччу памёр абмарожаны камісар.
У моргу ляжаў труп пакалечанага цягніком чалавека з забінтаванымі куксамі, якраз як у Адзінца.
7...
Партызан набілася ў кожную хату пад самую столь. Сушыліся світкі, анучы і рукавіцы. У кутах цьмяна пабліскавалі запацелыя стрэльбы. Спалі покатам на палках, на печы, на падлозе, трызнілі і кідаліся, камандавалі і ўсхліпвалі спрасонку.
Днём і ноччу за вёскаю хадзіла варта, а наўкол шумела заінелая цёмная пушча. На дубах, як бляшанае, шапацела леташняе лісце, вецер гнаў слупы снежнага пылу, па самыя стрэхі замятаючы заімшэлыя пахілыя хаткі.
У Грабі жыла адна галеча, а ў беднаты заўсёды прасторна і хапае месца падарожнікам і начлежнікам. От пакуль што і прытуліліся тут абодва рудабельскія атрады. Граб'ёўскія гаспадыні саджалі партызан за стол, ставілі чыгун бульбы, місу квашанай капусты або тоўчанае льняное семя.
Неяк надвячоркам у хату, дзе жылі камандзіры атрадаў, прыйшоў Раман Салавей. Мабыць, не было такой шчыліны, куды не пратачыўся б гэты стары. А тут усё пад бокам, і сцежка кожная з маленства знаёма. Схадзіць з Харомнага ў Граб'ё — тое самае, што з хаты ў свіронак. Не распранаючыся, сеў на лаву, паглядзеў на Максіма Ляўкова.
— Селішча тваё, Максіме, куродымам пайшло. Вернешся, падзякуй Фэльку Гатальскаму. Ён на ўсіх падтыкае. Старыя твае прыляпіліся да футара Якава Гошкі. Дык не бядуй, перакідаюцца да вясны. Горай, што багата людзей пазабіралі ў заложнікі і пагналі ў Бабруйскую крэпасць. Ульян Жынко і Рыгор Кавалевіч не змаглі ісці, іх тут жа зразу і рашылі. А ўсіх астатніх, як бараноў, павязалі і шампаламі пагналі. Перанялі і Лявона Адзінца. Ён і так ледзь дыхаў, дык у Глуску, казалі, кінулі ў стайню, каб зайшоўся ад холаду.
Кожны распытваў у Рамана пра сваіх, і ён аднаго суцяшаў, другому казаў горкую праўду.
— От седзіце тут і не чуеце, як на вас расстаўляюць пастку. Акружыць хочуць і парашыць усіх да аднаго. Дык не зявайце. Пільнуйце Смыковіцкую дарогу.
— Добра, дзядзька Раман, не празяваем. А вам можа спакайней было б астацца з намі? І Марылю сюды б забралі. Бо шляхта ўсё роўна збыту не дасць.