Во прыйшла адзінокая старасць... Пра яе, вядома, пакуль маладзейшы, ніколі не думаеш... Марылі-то яшчэ нічога: у яе дачка ласкавейшая, добры зяць, жывўць недалёка, наведваюцца зрэдку, сяды-тады для ўцехі бабулі прывозяць унукаў. Бацькі і дзеда не выракліся, ездзілі на Паўлаву магілу ў Калінінград. А яе, Клаўдзіны? Напісала, што бацька і дзед знайшоўся — то ні слова ў адказ. Як ёй, Клаўдзі, цяпер? Толькі і засталося, што грэцца ля чужога, Марылінага цяпельца, калі прывозяць ёй пацешыцца ўнукамі. А во зараз зваліцца на хату, прыдушыць трухлявы клён, да раніцы намяце вялізную гурбу, і ніхто не здагадаецца шукаць...
У пліце зусім пагасла, тлелі апошнія вугельчыкі. Стагнаў пад ветрам стары клён, у коміне выла на розныя галасы, бы тысячы нячысцікаў спраўлялі сваю д’ябальскую пагулянку. Напружана і злавесна ва ўсю сцяну гулі правады, заглушаючы мернае ціканне ходзікаў. Было няўтульна і трохі жудасна... А мо ўсё ж схадзіць да Марылі? Пэўна, ужо недзе нагаварыліся з дачкой, цяпер разам пагамоняць — якія там у іх сакрэты! Мо і абрадуюцца, калі яна прыйдзе — весялей утраіх, усё хутчэй час прабяжыць. Мо і заначуе там, прыткнуўшыся на лаве...
Клаўдзя ўжо даўно начуе больш у Марылі, чым у сябе дома. Асабліва — калі Марыля сабралася паміраць. Паміраць яна збіраецца ўжо гадоў пяць. Клаўдзя не прымае ўсур’ёз, пасміхаецца з дзівосаў сяброўкі:
— Ну й рэйдала ж! Ды це ніякая халера не возьме да ста гадоў. Усіх перажывеш. Плявузгаеш абы-што...
— Не, Клаўдзечка, паглядзіш: памрэ Аўдоля — і мая чарга... — цвердзіла сваё Марыля, і ў гэтых гаворках пра смерць адчувала бы асалоду, нібыта збіралася сваёй смерцю некага напалохаць, звесці з некім свае невядомыя рахункі.
Летась яна выбрала сабе чаргу за хваравекай Януковай Стасяй. Калі памерла Стася, яна адразу ж занядужала, адмаўлялася есці, нават пачала ўпрошваць, каб заказалі і прывезлі ёй дамавіну, бо самой хочацца набачыць-праверыць, ці хоць добрая, ці хоць людская. Але і на гэты раз усе яе планы зблытаў Тамашоў Пятрок. Яшчэ, здаецца, і не стары быў, на здароўе не скардзіўся, а ўзяў раптам і не прачнуўся з ночы.
Петракову смерць Марыля ўспрыняла, быццам яе ашукалі, падманулі, абышлі, выціснулі з чаргі. Але неўзабаве павесялела, адкуль узяўся апетыт, а праз тыдаень зусім стала на ногі, забыўшыся на ўсе свае болькі і хваробы. Усе лета і восень насілася як завядзеная, а к зіме зноў злягла.
На гэты раз Клаўдзя не на жарт трывожыцца за яе. І не таму, што Марыля не выбірала сабе чаргу, а таму, што не любіць згадааць пра смерць, а калі і згадвае, то зусім не так, як заўсёды, раней, калі збіралася паміраць, быдта наважылася з'ездзіць у райцэнтр праведаць дачку, унукаў. Зараз яна баялася смерці, акуратна, у час піла ўсе лякарствы, што выпісваў доктар. А гэта ўжо сур’ёзна, калі чалавек не на жарт пачынае палохацца смерці...
Што будзе, калі, не дай бог, і праўда Марыля... Страшна падумаць. Тады — хоць самой кладзіся і не прачынайся. Навошта жыць, чаго чакаць, калі ведаеш, што нічога добрага не дачакаешся? А ўсё ж... Што б там ні казалі, а страшна паміраць. Ранейшым людзям, пэўна, было прасцей. Ранейшыя людзі верылі, што душа будзе жыць... Цяпер мала хто верыць. Як уявіш, што закалоцяць цябе ў дамавіну, засыплюць сырою зямлёю, болей ніколі нічога не ўбачыш, не пачуеш, не даведаешся, як жа тут без цябе, была ты, і няма цябе, бо ніколі-ніколі не прачнешся, і ніхто не ўспомніць, ніхто магілкі не паправіць, збуцвее-струхлее крыж, магілка з зямлёю зраўняецца, згніюць-сатлеюць во гэтыя рукі, во гэтыя ногі — і аж мароз па скуры праходзіць. Не-е, што б там ні казалі, якое б там ні было жыццё, а жыць хочацца, кожнаму хочацца...
Навобмацак знайшла стары кажушок, каб апрануцца ды ісці да Марылі, але нечакана для самой сябе завагалася, перадумала: хай сабе яны там нагаворацца з дачкою. Нічога страшнага не здарыцца да раніцы. Ні ў яе, ні ў Марылі... Во толькі шкада, што няма ні газы, ні якой лучыны, каб не сядзець у цемры. Пры хоць якім святле — весялей, нават у коміне не так вые, правады гудуць не так назойліва.
Успомніла, што ў шкапчыку ёсць тоўстая грамнічная свечка, якую... Хто ведае: сёння ходзіш, а заўтра не прачнешся, як той Пятрок Тамашоў...
Думка запаліць грамнічную свечку здалася нядобрай, недарэчнай, злавеснай...
Пайшла ў сені, праверыла, ці добра зачынены дзверы на засаўку, вярнулася назад, яшчз раз адхукала дзірку ў замёрзлай вакніцы, пераканалася, што ўся вёска без святла, яшчэ трохі пасноўдалася ў цемені, чапляючыся за табурэткі, уздыхнула цяжка і рашыла, што нічога не застаецца, як класціся спаць, хоць ведала, што сну яшчэ доўга не будзе...
Раздзел трэці
Ледзь толькі Антось збочыў са сцежкі ад аўтобуснага прыпынку на вясковую вуліцу, як спатыкнуўся з пахавальнай працэсіяй. Гэтая неспадзеўка яго дужа ўсхадзіла, занепакоіла. Каго ж гэта?