Размова пра сённяшнюю нашу прозу не можа абысці, вядома, праблему нацыянальных традыцый, праблему пераемнасці. Але падыходзіць да яе, на маю думцу, трэба інакш, больш рэалістычна. Традыцыі — не святыя мошчы, і няма патрэбы іх фетышызаваць, рабіць з іх культ. Ці не лепей разглядаць здабытае папярэднікамі як ступеньку, якая дазваляе ўзнімацца вышэй, як трамплін для новага скачка. Да таго ж літаратура — не навуковае вынаходніцтва: адзін вынайшаў адно, другі, працягваючы зробленае, — другое, трэці дадае сваё і г. д. Тут — кожны творца, кожны пачынае як бы з азоў, з самага пачатку, як бы зноў вынаходзіць цалкам увесь веласіпед — толькі ўжо больш дасканалы, чым ранейшы. І калі часам выяўляецца, што ёсць падобныя «веласіпеды», дык гэта яшчэ не падстава для таго, каб абавязкова гаварыць аб залежнасці, аб несамастойнасці чыйгосьці рашэння.
Наогул, як мне здаецца, трэба неяк інакш, іншым спосабам вызначаць стан літаратуры на пэўным этапе. Магчыма, што ёсць сэнс прымерваць яе і да класічных узораў, параўноўваць з творамі папярэднімі. Але тут мы параўноўваем «падобнае з падобным», і непазбежна зачараванае ішла ці тупік. У лепшым выпадку высновы маюць значэнне адноснай ісціны. Больш аб'ектыўную ісціну мы атрымаем толькі тады, калі будзем суадносіць творы з самім жыццём, з патрабаваннямі часу.
Уласна кажучы, І. Навуменка так і робіць у другой частцы свайго артыкула, калі гаворыць аб недахопах і «вузкіх месцах» нашай прозы. Тут размова вядзецца з больш рэальнага пункту гледжання: жыццё — літаратура — жыццё. І вывады тут вельмі слушныя.
Асабліва важную, на мой погляд, праблему закранае пісьменнік тады, калі гаворыць аб «прымітыўна зразуметым рэалізме», аб «бяскрылай фатаграфічнасці», яшчэ ўласцівай некаторай частцы нашай прозы, і калі пытае: «Але ж ці з'яўляецца літаратура копіяй жыцця ў простым, літаральным сэнсе?» Пытанне гэтае, рытарычнае па форме, вельмі істотнае для нашай сённяшняй «вялікай прозы» па сваёй сутнасці. Гутарка ідзе аб суадносінах жыццёвага матэрыялу і асобы пісьменніка, ці, лепш сказаць, аб адносінах пісьменніка да жыццёвага матэрыялу. Хто ён, пісьменнік, — рэгістратар ці творца, мастак? Раўнадушны летапісец ці зацікаўлены суддзя, які выносіць жыццю свой прысуд?
І тут мне хацелася б падзяліцца некаторымі сваімі меркаваннямі — можа быць, залішне суб'ектыўнымі дзе-нідзе.
Гады тры таму назад у «Литературной газете» былі змешчаны дарожныя нататкі С. С. Смірнова, які наведаў Італію. У іх, у прыватнасці, расказвалася аб барацьбе савецкіх людзей у радах італьянскага Супраціўлення. Якія факты прыводзіў пісьменнік! Пра якія эпізоды расказваў ён! І вось калі я чытаў гэтыя нататкі, я, можа быць, упершыню адчуў: нічога падобнага па свайму драматызму, па складанасці перыпетый у літаратуры я не знаходзіў. Перабіраў у памяці прачытанае і зноў пераконваўся ў тым жа. Глядзеў на рознакаляровыя томікі, што спакойна стаялі на паліцы, а бачыў строй італьянскіх і рускіх партызан. І ў глыбіні душы заварушыўся быў недавер да мастацкага твора пра вайну.
Нешта падобнае, хоць, можа, і больш цвяроза, перажываю я і сёння, калі чытаю пра подзвіг і смерць Васіля Порыка, пра той кавалачак свінцу, які дасталі з сэрца забітага героя французскія камуністы і доўга захоўвалі як святыню. З такім жа ўражаннем чытаў я ў «Известиях» і пісьмы нашага земляка беларуса Аляксандра Раманава. Прачытаў і падумаў: «Такога чалавека ў нашых сённяшніх творах я не сустракаў». З той жа думкай чытаў я і нарыс пра «чалавека на дасвецці» Калмыкава з яго пераконаннем: «Камунізм — гэта найтанчэйшае пачуццё чалавека да чалавека». А колькі іх, такіх дакументаў, такіх жывых сведчанняў! Пісьмы, успаміны, нарысы, аповесці...
Словам — падагульняю сказанае, — як бы ідзе спаборніцтва паміж прозай дакументальнай і прозай мастацкай, паміж жыццём рэальным і жыццём, як яно ўявілася пісьменніку. Спаборніцтва маўклівае, але ўпартае — хто каго? Хто больш зацікавіць, захопіць чытача? Хто дасць яму найбольш яркія прыклады чалавечага жыцця і чалавечай барацьбы? Хто паўней задаволіць яго маральна-эстэтычны ідэал? І хоць я, чытач, як быццам бы ведаю, што яўная перавага ў гэтым спаборніцтве на баку мастацкага слова, бо слова дакументальнае адносяць да другога гатунку і яму цяжка канкурыраваць са сваім «прывілеяваным» партнёрам, я ў той жа час не магу не засведчыць відавочны факт, што характараў, аналагічных Якіру і Калмыкаву, у нашых мастацкіх творах няма. І калі І. Навуменка пытаецца ў сваім артыкуле, ці не залішне нашы празаікі прывязваюць мастацкія характары да жывых прататыпаў, то мне, чытачу, хочацца ўсклікнуць у адказ: «Горш таго — героі некаторых твораў стаяць ніжэй за прататыпаў, за рэальна існуючыя ў жыцці характары, копіі бляднейшыя за арыгіналы».