— Гэта праўда. Але дзе ўсё ж твой ключ да праблемы? Ты мяне заінтрыгаваў.
— Дзе ключ? Дык вось я і хачу сказаць, што ніякай асаблівай праблемы не існуе. «А ларчик просто открывался». І ключык да яго вельмі просты.
— Як так? Ты ж сам толькі што фармуляваў праблему.
— Я бяру яе ў двухкоссе. Ніякай асаблівай праблемы, паўтараю, няма, не існуе ў прыродзе. І ўсе нашы размовы вакол яе — ад нячысціка. Далібог! Ёсць адна добрая мерка, адзін просты і ў той жа час дзейсны крытэрый у такой справе.
— Дык які? Талент?
— Вось іменна. Не трэба мудрагеліць, не трэба «суадносіць» і шукаць нейкую таямнічую «плепорцыю». Трэба глядзець — таленавіта ці не? Ёсць талент ці няма таленту. У першым зборніку ці рукапісу паэта могуць быць больш удалыя і менш удалыя вершы, але і ў няўдалых яго вершах, тым больш ва ўдалых, павінен ужо адчувацца талент. Першая кніга можа быць недастаткова спелай, недастаткова сталай, недастаткова самастойнай (на тое яна і першая). Яна можа быць няроўнай, нават стракатай, нават супярэчлівай. Словам, першая кніга можа мець — і, як правіла, мае — недахопы, але калі за імі адчуваецца жывое дыханне таленту, яна мае права называцца кнігай, яна мае права на чытача, на жыццё. І — наадварот, калі ў ёй няма ніякіх прыкмет таленту...
— Зразумела. Але ж, здаецца, не заўсёды проста адрозніць... Ну, распазнаць — таленавіта ці не.
— Лухта!
— Што — лухта?
— Ды тое, што таленавіты твор цяжка адрозніць ад бяздарнага. Выходзіць, што папяровыя кветкі цяжка адрозніць ад жывых. Ніколі не паверу! Ёсць адна яўная, я б сказаў, відавочная, прыкмета таленту.
— Якая?
— Арганічнасць. Талент — з'ява арганічная, і, як усялякая арганічная з'ява, ён непаўторна своеасаблівы, мае свой голас... Я магу нават падарыць табе афарызм: ніводная жывая былінка не падобная абсалютна на другую такую ж былінку.
— Дзякуй за падарунак. І буду яшчэ больш удзячны, калі ты даскажаш да капца сваю думку.
— Няўжо не ясна? Паэт павінен мець «лица не общее выражение», адрознівацца сваім светам. Магчыма, у першай кнізе гэты свет будзе толькі яшчэ праглядваць, толькі вырысоўвацца, але праглядваць ён павінен. Паэт без свайго свету — гэта пасол без сваёй дзяржавы.
— Параўнанне цікавае... Але мы ўжо трохі «загаварыліся», ухіліліся ад тэмы. Давай вернемся да яе і падсумуем. Мые здаецца, што сем першых зборнікаў адразу — гэта зусім нядрэнна. Гэта добра. Гэта абнадзейвае. Гэта дае падставу для аптымістычных прагнозаў на заўтра.
— Што ж, давай на гэтым і пагодзімся.
— Давай.
2. Дзве «жывіцы». «Ідуць дажджы». «Мы — пакаленне такое». Не спрашчаць! Рэха вайны. Розныя «мыліцы». Калі ёсць боль.
Перада мной сем кніг, пра якія была размова ў прыведзеным мной і амаль не выдуманым дыялогу. Яны прачытаны, і міжвольна параўноўваеш іх адну з другой — то па агульнасці, то па кантрасту. У параўнанні лепш адцяняюцца іх вартасці і іх недахопы. Заўважаеш тое, што не заўважаў раней.
Заўважаеш, напрыклад, што пад рознымі вокладкамі трапляюцца адны і тыя ж «белыя бярозы», «каралі», «завеі», «вясёлкі», «апошнія лісты» і г. д. Разумееш, што яны — дзеці адной і той жа маці, імя якой — уяўная паэтычнасць. Успамінаеш талстоўскія словы: «паэтычна — значыць, запазычана».
Заўважаеш, што ў трох, калі не ў чатырох з сямі зборнікаў ёсць вершы пра рабінавую ноч. Але гэта не так ужо і важна. Назіранне чыста знешняе.
Спрабуеш глядзець глыбей, параўноўваць нешта больш істотнае. Заўважаеш дзве розныя «жывіцы». Мікола Кусянкоў піша:
Кажу сябрам:
Васіль Зуёнак, у вершы «Тры вышыні, тры сілы знаю ў лесе...»:
М. Кусянкоў проста «ўпіваецца» сваёй жывіцай, проста «пяе» з рытарычным ухілам. А В. Зуёнак — абураецца, умешваецца, заступаецца за свае сосны. Гэта ўжо дзве розныя пазіцыі.
Дождж... Дажджы... Амаль у кожным зборніку ёсць верш, прысвечаны гэтай тэме. Як «выглядае» той ці іншы дождж?
Аўгінні Кавалюк прыгадаўся дождж з часоў вайны, «прыгадаўся той дождж, лівень люты, гарачы» (верш у цэлым неблагі). У Анатоля Сербантовіча дождж нейкі дэкарацыйна-маляўнічы. У Хведара Чэрні дождж «наляцеў, зашумеў, разануў...» і г. д. Верш зроблены нядрэнна, і яго можна было б аднесці ў актыў аўтара, калі б ён зноў-такі не выдумляў свой дождж, а ішоў ад жывога назірання і яшчэ — ад патрэбы выказацца. Такой патрэбы не адчуваецца ў вершы.