Здаровыя стасункі – здаровы гумар, нават калі часам і празмерным нам здаецца. У Селіна ў згадцы пра размовы французаў аб падрабязнасцях жыцця англічанаў: «Асабліва іх цікавіла гародніна, ці праўда, што яны яе жаруць сырою... Ці праўда, што там у жанчын даўгія зубы? Зусім як у коней? А ногі? Праўдзівае смяхоцце? А цыцкі ў іх ёсць? Усё гэта прамаўлялася з намёкамі і тысячамі грымасаў». Як бы наш айчынны філістэр успрыняў штосьці падобнае ў дачыненні, напрыклад, — ах, даруй, Божа! — да братоў расіянаў?
Творчы занятак нярэдка – форма легалізацыі. Кепскага характару, псіхічнай хваробы, маладых амбіцый, старэчага вар’яцтва. Вось рукапіс чалавек прынёс для рэцэнзіі – старонак пад шэсцьдзесят прозы пра вайну. Паперадзе – аўтарская прадмова, у якой паміж развагамі аб важнасці тэмы і такому знайшлося месца: «Калі вы прачытаеце гэты рукапіс, вам, не сумняваюся, не аднойчы па смерці аўтара захочацца прыйсці на яго магілку ды пакласці кветкі».
У Ахматавай: «Паэт – гэта чалавек, якому нічога нельга даць і ў якога нічога нельга адабраць». Можна — і тое, і тое, і яшчэ як можна. Ад разумення вартасці паняццяў «штосьці» і «нішто» ў кожным канкрэтным выпадку ўсё залежыць.
Таленавтыя маладыя прыехалі са сталіцы ў правінцыю на спатканне з чытачамі. Што апранутыя безгустоўна – хай бы сабе: можа, грошай у людзей на штосьці прыстойнае не хапае, беднасць, як вядома, не загана. А вось чаму вочы такія абыякава-вадзяністыя і чаму словамі, быццам даярка-нядбаліца спрасоння сырадоем з каровінай цыцкі па сцяне хлява, гэтак пагардліва наўкола сябе цыркаюць, нізавошта не дасі рады здагадацца.
Дзве зоркі ўпобачкі, у адным нумары часопіса – Главацкі і Кундэра. Тэматычна – пра адно і тое, брутальныя гісторыі-асэнсаванні на крутым, так бы мовіць, віражы гісторыі. У першага – адметны гумар і грубае пісьмо на тле поўнае адсутнасці сентыментальнага складніка, у другога – грубая дыялектыка на тле сентыментальнасці. Адзін занадта, як на мой, сярэднестатыстычнага чытача густ, мужны, другі, наадварот, — недастаткова. Ні аднаго, ні другога перачытаць (прынамсі, гэтыя рэчы) жадання не ўзнікла.
Да тэмы сродкаў змагання з апанентамі ў мас-медыях. У Чапэка ў «Скандальнай аферы Ёзэфа Галоўшака» ў фінале — газетнае паведамленне пра галоўнага персанажа: «... павесіўся ўчора ва ўласным доме... голы, з перарэзанымі венамі і напалову жыўцом спалены на вогнішчы, якое сам расклаў пад сабою, выпіўшы папярэдне атруты». А і ў паўсядзённым жыцці такіх прыкладаў змагання хапае.
Сумна было падчас вечаровае прагулянкі, словы Шымборскай пра тое, што дарэмна дзень прайшоў, бо не здзівіўся анічому, усплылі ў памяці. Дома – вершы Я. Дашынай, і такое ў адным: «Ваша збруя цісне на габарыты майго свету». І побач – ад зусім маладзенькай, як сведчыць рэдакцыйная прадмова, У.Дырды: «Калі скласці два цені – не станецца аднаго цела». Ці не наўмысна Бог дзевак таленавітых, каб здзіўляць старэчаў, пасылае?
І ў самай сур’ёзнай справе — як гульняў шмат наўкола, так і гульцоў, адпаведна, відавочных ды закулісных, з каптуром. «Усё на свеце – гульня», — сцвярджаем раз-пораз, ды чамусьці пры гэтым да ўласнай ролі, нават самай эпізадычнай, нязначнай, у любой з тых гульняў надта ж сур’ёзна ставімся. А тым часам, як ні кінь вокам, з усіх гульняў – вось гэткая гульня ў словы пра гульню – адзіная, мабыць, і ёсць праўдзівая. Апроч хіба яшчэ сферы мастацтва ці літаратуры, дзе спакон вякоў наяўнасць гульні фантазіі можа пры прыхільным размяшчэнні зорак важным складнікам удалага канчатковага прадукту стацца. Што, зрэшты, таксама далёка не заўсёды тымі ж зоркамі гарантавана.
У 1806 годзе імператар аўстра-венгерскі Франц выдаў загад, паводле якога ўводзілася дзяржаўнае кіраванне творчасцю раманістаў. Згодна з ім забараняліся: сентыментальныя любоўныя раманы, раманы пра геніяў, раманы пра прывідаў, разбойнікаў і рыцараў і наогул раманы як жанр. Не пашанцавала і п’есам. Так, згодна з рэкамендацыямі нейкага Хэгеліна, цэнзара з 35-гадовым стажам, у пастаноўках, дзе закранаюцца праблемы сям’і, усе шлюбныя пытанні трэба было вырашаць толькі станоўча на падставе, што «ў інтарэсах дзяржавы садзейнічаць законным шлюбам і законнаму дзетанараджэнню». Скарыстаўшы гэткую рэкамендацыю, адзін з цэнзараў, напрыклад, калі спатыкнуўся ў п’есе аб эпізод, дзе закаханая пара ўваходзіла ў дом, «дапамог» няўмеламу аўтару: уставіў у твор натарыуса, што ўвайшоў у дом разам з ёю. Такім чынам публіка мела адысці са спектакля з упэўненасцю, што ў доме тым грэхападзення не адбудзецца, а наадварот, будзе заключаны шлюб. Яшчэ далей пайшла ў 18 стагоддзі шведская цэнзура, якая патрабавала да разгляду не толькі вершы, але і лінгвістычныя працы, вясельныя ды іншыя віншаванкі, прамовы і нават надмагільныя эпітафіі. Нічога новага…