Бландзіана піша: «Як у пурытанскіх супольнасцях існуе нецярпімасць людзей маральных да тых, хто пераступае законы маралі, так у карумпаваных – нецярпімасць пароку да тых, хто яму не паддаецца». Сапраўды, заікніся сёння ў нашых родных палестынах пра маральны прыгнёт і пабачыш, як самі прыгнечаныя першымі тваімі словамі і абразяцца. Замірэнне з парокам – той жа парок, як бы мы ад яго ні дыстанцаваліся.
На тэлеэкране серыял «Генералиссимус» пра Сталіна – Бог мой, як соладка! Тэлевізары не пераварочваліся, інстанцыі заявамі-пратэстамі не завальваліся. Назаўтра і гаворкі іншай не было чутно ў горадзе, як пра шчодрасць на добрае для народу таго вусатага дзядзькі. І гэта пасля ўсяго, што напісана-выдадзена пра тырана. А кажуць, хто аднойчы волі паспытаў, на вякі вечныя будзе ёй адданы. Ні Грахоўскі іх не пераканае, ні Салжаніцын, ні Шаламаў, ні мільёны іншых, хто на сабе зведаў «хараство» ГУЛАГА.
Што прыезду Гілевіча студэнцкая моладзь ды інтэлігенцыя чакае – ведаў, што спатканне цёплым будзе – не сумняваўся, ды каб ажно гэтак?! Шэсцьсот чалавек бы хваляю падняло, і авацыі, авацыі, авацыі... Пасля ў абласной бібліятэцы гэтаксама: зала поўная, гэткі ж уздым, гэткая ж атмасфера роднасці-ўзаемаразумення. Расчуліўся паэт, расхваляваўся, і не дзіўна. «Уразілі вы мяне, віцябляне, вельмі ўразілі, — сказаў на развітанне. – Так уразілі, што давядзецца сёе-тое і перагледзець са сваіх меркаванняў на перспектыву беларускае справы». А тым часам на адрас гарвыканкама ліст кіраўнічкі праўладнага саюза, у якім выказвалася незадаволенасць з нагоды арганізацыі «поэтических выступлений» оппозиционных писателей Гилевича Н., Сивко Ф., Симановича Д.», хоць апошнія двое ні радка там не чыталі, паляцеў. Не ўсе, аказваецца, дарма што Народны, чакалі.
* * *
Скіраваная на іншых неўрастэнія ў маладым веку – найчасцей з амбіцый і недахопаў выхавання, у сталым — з боязі смерці. Таму як сталаму – грэх не паспачуваць, так маладому сам-насам галавой аб сцяну пабіцца – часам унікнуць спакусы даць параду цяжка.
Паводле Э. Мамфорд, малады чалавек, які ні разу не плакаў, — дзікун; стары, які не смяецца, — дурань.
Дзікуном у маладосці быць проста, дурнем у старасці не застацца – навукі і мужнасці, і немалых, патрабуе.
Не самі паняцці, а нашы ўяўленні пра іх адносныя. Вось Чэнь Цзіжу, кітайскага сярэднявечнага афарыста, сцверджанне: «Чалавека пазнаць нялёгка. Але той, каго лёгка пазнаць, не варты таго, каб з ім знацца». Ці вось такое, гэтага ж аўтара: «Вартасць мужчыны – яго талент. Адсутнасць таленту – вартасць жанчыны». І тое, і другое — як паглядзець. Пазнаваць гадамі, дзсяцігоддзямі вартага – і жыцця можа не хапіць. Дурніцу мець пры боку – занадта ж сумна. І наогул сумна: для эфекту нечаканасці, неспадзеўнай іскрай узаемнага знячэўнага прыцягнення асвечанага, пры такім падыходзе месца, падобна, не застаецца.
Дзядзька М. у нас быў у Міжрэччы — чырванатвары, руды, дзівакаваты. Піва крамнае скрынямі купляў. Накупляе і цэдзіць потым паціху, выправіўшыся да става ці да возера з вудаю рыбу лавіць. Ці слота, ці заліваха, ці сцюжа – усё яму нішто, абы ў хаце не сядзець, абы рухацца, барукацца са стыхіяй. Нават калі захварэў і скон ужо свой непазбежны адчуваў, не кінуў звычкі, не пажадаў нічога мяняць напрыканцы.
А вось дзядзька Л. наогул алкаголю не ўжываў, гэта спраўна рабіла за яго падчас застолляў цётка Т., ягоная жонка. Праз усё сваё доўгае жыццё Л. быў непітушчы нібыта з прынцыпу: ат, што яна дае, тая шамурла, апроч галаўнога болю ды раскутасці языка, пра якую заўтра ж пашкадуеш? І яшчэ, мабыць, — з пагарды да вясковага асяродку, што ўкараніўся неўпрыкмет у ягонай душы пасля таго, як раз’ехаліся па гарадах падчас прыходу другіх Саветаў найгодныя сябрукі: з кім тут піць-гаманіць, з кім цешыць душу? Адзінае, чым пагаджаўся ахвяраваць дзеля сумніўнага хаўрусу, дык гэта хвіляю-другой дарагога часу ў перапынку паміж хатнімі клопатамі, вызірнуўшы з-за перабойкі ды пасміхнуўшыся паблажліва-далікатна нібыта з п’янага чыйгосьці досціпу, а насамрэч – і з «кумпаніі» гэтай зрэбнай, і з усяго, што яна тут, пры стале, чыніць.
І цяпер, на схіле дзён (восемдзесят тры стукне дзядзьку неўзабаве), не дачакаўшыся кампаніі годнай, ягоным высокім памкненням адпаведнай, сядзіць стары на зэдлі за перабойкаю, слухае, як жонка ладзіць дзеля гасцей стол, ды шматзначна пакерхвае – удае фанабэрыю.