Вось характэрны ўрывак з выдадзенай у 1913 годзе ў Варшаве пад рэдакцыяй польскага ксяндза Юзафата Жыскара 1-га тома працы «Nasze Kościoły». Archidiecezja Mohylowska. Witebszczyzna». Наогул зычлівыя да нашай культуры і мовы, у раздзеле «Białorus,» аўтары выдання пішуць: «Набліжаючыся да люду беларускага, цяжка не заўважыць яго дзіўнага стаўлення да роднай мовы. Заўсёды ў хатнім жыцці беларус ужывае сваю мову, але толькі не ў касцёле. Там ён і моліцца, і спавядаецца, і хоча слухаць казанне па-польску. …жадае, каб ксёндз прамаўляў да яго па-польску, іначай абражаецца».
Незычлівыя да беларушчыны дзеячы часта закідаюць нашай мове нейкую прыроджаную нястойкасць да асіміляцыі. Але вось што піша ў згаданым выданні «Nasze Kościoły» аўтар нататкі «Zamosze», характарызуючы побытавыя і моўныя ўзаемадачыненні нашых продкаў і, да прыкладу, латышоў на беларуска-латгальскім памежжы: «Латыш мае і сваю літаратуру[16] і казанні ў сваёй мове, а бедны беларус усяго таго пазбаўлены, а аднак перавагу мае беларус, і часта і мова яго і тая перавага клінам уціскаюцца з Беларусі ў Латвію. [...] Беларускія дзяўчаты прыгажэйшыя і лепей выхаваныя. Латышы ахвотна бяруць іх у жонкі, і тады ўжо ў хату ўваходзіць мова беларуская, а латышская чэзне. Тое самае можна сказаць і пра хлопцаў…». Прычыну гэткай перавагі аўтары тлумачаць наяўнасцю ў беларусаў больш значнага гістарычнага досведу (няйначай, маючы на ўвазе часы ВКЛ) і, адпаведна, гістарычнай культуры, якая не толькі надае ім значнасці ва ўласных вачах, але і дазваляе часам без асаблівых высілкаў займаць годнае мясца ў атачэнні суседзяў.
У стаўленні да ўсяго, што ні вазьмі – ці то вера, ці то побыт, ці то святы-прысвяткі, ці то простая дзіцячая гульня — у значнай ступені прычыняецца традыцыя. І стаўленне да мовы ў гэтым сэнсе – не выключэнне. Паўтара дзесятка гадоў мінула, як стала яна галоўнаю ў касцёле, і, хоць далёка не ўсе католікі ведаюць яе належным чынам, а ўжо якую іншую прапануй ім падчас набажэнстваў — і неахвотна прымуць. Гэтак у Шуміліне, у санктуарыі Маці Божай Фацімскай пару год таму здарылася падчас богаслужэння. Пачалі з ласкі цэлебрантаў літургіі спеў гімна «Хвала на вышынях Богу» па-польску ды і міжволі перайшлі пасля хвіліны няўцямнасці, што запанавала ў святыні, на беларускую пад ціскам магутнай хвалі нязгодных. Гэтаксама адназначна няўхвальна і рускамоўная велікодная містэрыя братоў па веры з Баранавічаў у віцебскім касцёле святой Барбары была крыху раней віцебскімі католікамі, да службаў па-беларуску цягам апошніх гадоў прызвычаенымі, успрынятая.
Стаўленне да мовы – не паказчык узроўню самапавагі ў чыстым выглядзе, яно – хутчэй сведчанне наяўнасці ці, наадварот, адсутнасці ў нас пачуцця самадастатковасці. У пэўным сэнсе наша стаўленне да мовы можна параўнаць са стаўленнем да веры. Чалавек, схільны тлумачыць сваё адступніцтва ад мовы прашчураў выключна нейкімі суб’ектыўнымі чыннікамі (дрэнны настаўнік у школе, негатыўны ўплыў асяроддзя, кепікі знаёмых і інш.), нагадвае верніка, што адвярнуўся ад Бога з-за таго, што яго калісьці пакрыўдзіў святар. І ў адным, і ў другім выпадку маем справу з адсутнасцю глыбіннага разумення сутнасці прадмета, стаўленнем да яго выключна на ўзроўні эмоцыі. А дзе эмоцыі буяюць, там, вядома, розум спіць.
Так уладкавана ў свеце: усё, што адмаўляе, куды лягчэй апаноўвае намі, чым тое, што мае сцвярджаць. Гэта зразумела: сцвярджэнне, у адрозненне ад адмаўлення, грунтуецца на ведах, а здабываць іх – няпростая справа. Бо і фізічных высілкаў часам каштуе даволі значных, і адэкватнага прыняцця прынукі, без якой наогул, падобна, ніякае навучанне, асабліва ў маленстве, немагчымае. Чалавек, які адчувае незапатрабаванасць сцвярджальнага пачатку ў нейкай справе, лёгка і хутка знаходзіць апраўданне ўласнаму ў ёй няўдзелу. Так і з моваю.
Як і многія ксяндзы ды законныя сёстры польскага паходжання, сястра Ніколя з касцёла Езуса Міласэрнага ў Віцебску беларускую мову ведае няблага: абавязак вымагае. «Можна было б і лепш вывучыць, ды вось — практыкі замала», — скардзіцца шторазу, тэлефануючы, каб спраўдзіць напісанне ці гучанне таго або іншага слова. — «Ну, як жа гэта — замала? – пажартаваў неяк. – Гэтулькі беларусаў-католікаў наўкола вас, з кожнага па слову ў размове – і вунь колькі новых набярэцца». – «А гэта тады так было б, калі б з іх таксама, як з мяне, абавязак вымагаў», — адказала.
З ксяндзом Пётрам, палякам, не сказаць каб надта да беларушчыны прыхільным, колькі часу моваю займаліся. Сякія-такія і поспехі ўжо былі. А тут — у Піцер у яго, на канферэнцыю нейкую камандзіроўка. Вярнуўся чалавек з Піцера сумны дахаты, раздражнёны: