— Усё, не буду больш вучыць тваю мову!
І распавёў такое. У кулуарах канферэнцыі звярнуўся на мове да беларускіх журналістаў, якіх шмат там было, — пасмяяліся, бы з блазна.
Неўзабаве з’ехаў мой «вучань» на радзіму ў Польшчу. «Хочаце, каб штосьці добрае ў вас атрымалася, — вучыце людзей сваёй мове», — сказаў на развітанне.
Поспех у авалоданні моваю ў немалой ступені грунтуецца на арганічнай яе прысутнасці ў штодзённым жыцці ад нараджэння. Засвойваць мову адмалку паводле ўзораў маўлення бацькоў ці старэйшых братоў і сёстраў і засвойваць яе выключна паводле падручнікаў, як зараз у нас, – вялікая розніца. Бо нават пры наяўнасці самых дасканалых методык ды найвопытных настаўнікаў навучыць мове можна далёка не кожнага, таму што не кожнаму моўная інтуіцыя, то бок здольнасць да вывучэння мовы, Богам дадзеная. Так што як бы ні манулася нам удаваць аптымізм адносна вяртання мовы, падставаў для яго ў нас штодня меней. Той выпадак, калі дарэчы сказаць: прамаруджанне смерці падобна. Вось прапанаваў студэнтам-першакурснікам тэму для выказвання – «Мой любімы занятак». Падымаецца хлопец: »Мой любімы занятак – хадзіць улетку да рэчкі і гвалціць дзяўчат». На тварах аднагрупнікаў не тое што абурэння — няўцямнасці не з’явілася. Аказваецца, ніводзін з дваццаці пяці асобаў не ведае значэння слова «гвалціць». Толькі да слоўніка адаслаўшы, удалося давесці, што яно, гэтае слова, не крык ці галёканне абазначае, як яны думалі, а штосьці зусім іншае.
— Дык як жа будзе па-беларуску жилет, пиджак, лицо?» – бывае, запытаешся ў студэнта.
— Ой, знаете, не в курсе,— адкажа, уздыхнуўшы. — У меня, видите ли, с детства напряг с белорусским языком был.
Возьмеш сшытак ягоны з запісамі па-руску, а там – і насамрэч ён, напряг: желет, педжак, лецо, іншыя не меней красамоўныя «пярліны».
Ісці з моваю дзеля яе прапаганды ў людзі без каліва пазітыву – марная справа. Канечне, і пазітыў сцяну нігілістычнага стаўлення далёка не заўжды здольны разбурыць, ды ўсё ж… З гэтай нагоды згадваюцца два выпадкі рознага ўспрыняцця людзьмі мовы на падставе розных падыходаў да яе падачы.
Першы – з часу пачатку адраджэнскіх 90-х гадоў выпадак, калі асноўнымі агітатарамі за пашырэнне сферы яе выкарыстання выступілі пісьменнікі. У адным з райцэнтраў тое адбывалася. Сабралі надвячоркам у клубе ПМК з паўсотні мужыкоў, вось сядзяць галодныя (канец працоўнага дня) людзі, чакаюць выступу літаратара. Уваходзіць госць (ад Бога паэт, дарэчы) ды з парога: «Ага, седзіцё тут, добра вам, утульна, а там дзесьці — мова гіне!»
Другі – з нядаўняга часу прыклад. Стары ўвайшоў у аўтобус, а тут – засцярога ад кішэнных крадзяжоў — на мове, праз дынамік, у выкананні прафесійнага актора. «Вот хоть в одном месте да не врут, — сказаў дзед гучна і дадаў на мове пад адыход аўтобуса з прыпынку: — Дзякуй вам!»
«Кумпячок» – так да нядаўняга часу называлася крамка мясных далікатэсаў у цэнтры Віцебска. Так прыжылася ў горадзе за гады існавання тая сакавітая беларуская назва, так уелася ў памяць гараджанаў, што своеасабліваю кропкаю адліку — арыенцірам пры росшуку іншых крамаў ды ўстановаў у наваколлі з часам зрабілася. І раптам нядаўна – новая шыльда з’яўляецца на ўваходзе з новаю назвай: «Мяско Вит». Так і просіцца на язык цяпер — «московит». Асабліва, калі ўлічыць, што крама тая не абы-дзе — на Маскоўскім праспекце (д’ябал так паспрыяў, ці што?) месціцца.
У размове датычна мовы: «Не мае значэння, размаўляе чалавек на ёй ці не, абы погляды былі правільныя!». Ды што за карысць з той «правільнасці» для справы, якую, як і любую іншую, калісьці ж трэба некаму пачынаць увасабляць у жыццё? Сёння ён (яна) не пачне, заўтра – сын (дачка) яго (яе) не палічаць патрэбным абцяжарыцца, паслязаўтра — унукі... Яшчэ добра, калі тымі поглядамі наогул прасякнуцца нашчадкі, а як не? Слова не прамоўленае — таксама ж мана.
Пачаў пісаць артыкул па-руску для рускамоўнага выдання – не рушыцца справа з месца, хоць плач. Усё, што ні з’явіцца на экране кампутара, — натужліва, ненатуральна, як праз сілу – тандэт дый годзе. А галоўнае – духу прадмета, што след выкласці ў тым артыкуле, не адпавядае. Перайшоў на беларускую – тое самае. Зноў да рускай вярнуўся – і, дзіва, штосьці пачало ўрэшце больш-менш прыстойнае вымалёўвацца. Дапісаў артыкул, перачытаў – нібыта няблага атрымалася. Ды пазнаку «пераклад з беларускай» не ўтрываў-такі, дадаў понізу насуперак праўдзе — прадэманстраваў, так бы мовіць, непрабівальны патрыятызм ды разам козыр з рук кпліўцаў нібыта a priori выбіў. Маўляў, хай вось цяпер плявузгне хто: глядзіце, за мову агітуе, а сам, сякі-такі пярэварацень, — на чужой піша!