Індус Рэдзі Шрынівасулу жыве ў Віцебску па сканчэнні медуніверсітэта, вучыцца ў ардынатуры. Неяк падчас сустрэчы ў кулуарах адной канферэнцыі зайшла гамонка пра мову. Распавёў яму пра студэнта са сваёй вучэльні, яго суайчынніка, якога нябедныя бацькі на радзіме ў Індыі адмалку толькі ангельскай вучылі і які толькі ёю, прыехаўшы да нас на вучобу, і валодаў. Ні хіндзі, ні урду, ні бенгалі, ні іншымі якімі, у Індыі існымі, – навошта, маўляў, калі ёсць такая шырока распаўсюджаная ў свеце ангельская?
— О, хіба гэта чалавек! – рэзюмуе Рэдзі і, азірнуўшыся ды панізіўшы голас з увагі на двухсэнсоўнасць сітуацыі, бо наўкола шмат нашых, беларусаў, было, дадае: — Не, не, хоць рэжце мяне – не чалавек гэта...
Зрэшты, дарэмна маладзён і суцішваўся: з тых нашых, што чулі ягоны пасаж, не толькі не абразіўся ніводзін, а нават не схамянуўся. Адно паглядзелі перасцярожліва: што ён такое чаўпе, гэты іншаземец? А між тым не менш за само пачуццё нацыянальнае прыналежнасці нармальных людзей можа яднаць факт яго абразы. Той, што датычыць нібыта ўсіх, а ўспрымаецца, як у нас адвеку, далёка не кожным на свой адрас. Няма адэкватнага рэагавання на абразу, знявагу – няма годнасці. Няма годнасці супольнай – няма нацыі.
Год дваццаць таму ў Сігулдзе, гарадку паблізу Рыгі, на аўтастанцыі да латыша сталага веку па-расейску — спраўдзіць час— звярнуўся. Залапатаў стары штосьці злосна па-свойму ў адказ, ажно сліна з роту пырснула.
— Не так нешта? — пытаюся, агаломшаны няветласцю.
— Ну, прабачце... — А как ты ко мне, так и я к тебе,— ідзе ў наступ.— Учи язык!
— Вучу,— паказваю руска-латышскі размоўнік.— Нетутэйшы я.
— А-а, тогда ладно,— мякчэе.— Извини тогда, извини…
Безумоўна, узровень валодання сучасным беларусам роднаю мовай, у тым ліку асаблівасцямі яе словаўжывання, высокім не назавеш: усё неяк прыблізна, збольшага, праз пень-калоду. Ды здараецца, што недакладнасць кімсьці ўжытага слова і слых палашчыць. Як у такім, да прыкладу, выпадку: «Шмат сёння робіцца ў нас для аматараў роднай літаратуры: кніжкі пісьменнікі выдаюць, рэжысёры фільмы паводле кніжак ствараюць, а галоўнае – усё новыя і новыя пісьменнікі ў нас вынаходзяцца». Апошняе — няйначай, літаратурных тэлеперадач, кшталту «Слово писателя», наглядзеўшыся, чалавек ужыў.
Швагравай цётцы, бабе Тэсьцы, падчас нашага апошняга спаткання пад дзевяноста гадоў было. Мужык даўно памёр, сын адзіны, тэхнар-ракетчык, у бліжнім замежжы, у Падмаскоўі дзесьці на сталае жыццё па сканчэнні інстытута з сям’ёй атабарыўся. Вось сядзім са старой у чысцюткай кухні яе, размаўляем. Кабета дасведчаная: радыё, сваё і замежнае, слухае, кніжкі чытае — Колас на стале, Талстой, Прус, Ажэшка, яшчэ штосьці. Пра беларускія гурткі, што ў вёсках Якужы і Шальціны на Мёршчыне перад вайною існавалі, пра пастаноўку «Паўлінкі», польскімі паліцыянтамі ў дзень прэм’еры забароненую, апавядае. Кніжачка невялічкая на стале – у чорнай вокладцы, з паўстлелымі ад часу старонкамі. Разгортваю: «Голас душы» — лацінкаю, 1937-га года выданне. «Адкуль?» — пытаюся. – «Язэп Малецкі[17], сябрук школьны, — кажа, — прэзентаваў. З надпісам была, ды надпіс выдзерці, як другія Саветы прыйшлі, давялося: ці мала што? Хочаш – вазьмі сабе на памяць». І зноў апавядае пра далёкае-перажытае – паважна, без каліва наракання на крыўды ды непамысноты лёсу. Пра беларускае — ані слова. Быццам намякае: што языком дарма мянціць, мы адрабілі сваё, адбылі, ваша цяпер чарга, а нас больш неадкладная справа чакае.
Усё мінае… Усё вяртаецца… Дай жа Бог, каб так яно сталася.
Я пешкі, мама!
Эсэ
Сон быў кароткі і абрывісты, як брэх баязлівага сабакі, збянтэжанага нечаканым з’яўленнем у двары больш дужага суродзіча. І разам з тым ён быў так пранізліва рэальны, што, калі я прачнуўся, не ён, той сон, а, наадварот, сама ява падалася мне недарэчнаю відзежай. Ці дзіва, што не адна хвіліна прамінула, перш чым шпалера на сцяне збоч канапы зноў набыла ў маіх вачах колеры звыклай будзённасці, а маляванка пры дзвярах з пакоя ў калідор і гадзіннік над ёй перайначыліся з суцэльнае расплывістае плямы ў знаёмыя рэчы, кожную з якіх можна без лішніх высілкаў успрымаць паасобку.
«Ты прыехаў?» – гэта былі адзіныя словы з нашай віртуальнай размовы ў сне, што я даў рады ўзгадаць пасля, лежачы на канапе ў атачэнні слоўнікаў мовы, за якую міжволі давялося ўзяцца з мэтаю хоць збольшага кампенсаваць аніякае валоданне ўсюдыіснаю ангельскай. І гэта быў першы мой сон пра маці, хоць з дня яе адыходу ў лепшы свет прамінула без малога чвэрць стагоддзя. Два словы — амаль нічога, калі не лічыць у дадатак бязгучнага дыялогу вачэй напрыканцы, пры расстанні ля брамы з круцёлкай кшталту тых, што аддзяляюць бальнічны калідор ад пакоя для наведнікаў ці пляц перад касамі ад гандлёвай залы ў краме.
17
Беларускі калабарант, аўтар кнігі «Пад знакам Пагоні. Успаміны» пра падзеі на Беларусі ў 1939-1945 гг. (Выдавецтва «Пагоня», Таронта, 1976). Друк. у часопісе «Спадчына» (№№ 2-5, 1994).