I сёння помніць, як дзіўна тады паводзілася, як дзіўна думалася. Кожную думку аб уласнай думцы памятае.
Пачуўшы ў вёсцы Курын на Акцябршчыне мімаходзь сказанае, што дзяўчаты, ідучы, ратуючыся ад смерці, неслі з сабой вялікае люстэрка і глядзеліся ў яго (дзяўчаты ж, па семнаццаць гадкоў!), мы яшчэ раз спыталіся пра гэта: «Так і было — з люстэркам уцякалі?»
«Вы пра тое люстэрка пытаеце? Ага, эта калі спалілі Хвойню, дык нашы людзі ўсе выехалі ў лес. Пабылі да вечара ў лесе, і — холадна. Я кажу:
— Хадземце, дзеўкі, дадому, нічога не будзе!
Нас трох было. Ну, ішлі мы ўжо дарогаю, узялі ж у лесе вялікае люстра — бо гэта ж дзеўкі, ыам не трэба, каб чаго-небудзь там набраць, а ў люстра ж паглядзецца… Ну, мы ішлі, на горцы пасталі, дык ужо расказвалі падводчыкі, што немцы бачылі, як мы глядзеліся ў люстра».
(Матруна Грынкевіч. Курын Акцябрскага раёна.)
Такое чалавек памятае і не можа не запомніць назаўсёды. Бо гэта было за крок да смерці, калі ўсё набывае асаблівы маштаб і асаблівы сэнс.
Фашызм, яго рэальнае аблічча, рэальнасць яго «планаў» такая, што прырода чалавечая «адварочвае свае вочы» ад усяго гэтага. Жудасць такая, што людзі раптам… засыналі. (Тое, што называюць «замежавым тармажэннем». Псіхіка чалавека, ратуючыся ад зрыву, ад вар'яцтва, адключаецца.)
Пра той раптоўны сон нам столькі разоў казалі, расказвал і столькі люд зей…
«…Ну, мы ўсе папаўзлі па картошцы… Мужчыны, ужо на фронце былі каторыя, панімаюць, гавораць:
— Ну, гэта ўжо ўбіваюць.
Чутна, што выстралы, а патом далі гудкі. Мужчыны гавораць:
— Ну вот, сяйчас будуць паліць дзярэўню.
Пытанне: — А вы ў жыце?
— А мы ў жыце сядзім.
Пытанне — У жыце яны не шукалі? З хаты ў хату хадзілі?
— Не, не шукалі. З хаты ў хату. Можа, бліжэй дзе шукалі, а нас — ніхто. Толькі было такое цяжолае… страх, спаць хацелася. Ну, кагда ўжо запалілі…
Пытанне:
— Спаць хацелася?
— Ну, ад страху. Так вот ад страху спаць хацелася! Знаеце, на нас вецер ішоў, гэты дым, панімаеце, гэтакая мятная… Людзі ж гарэлі, запах цяжолы быў».
(Ева Тумакова. Красніца Быхаўскага раёна.)
Прырода «заплюшчвае вочы» — чалавек раптоўна засынае. Часта ў самы небяспечны момант.
«…Расказаць вам, як гэта ўсё пачыналася? — перапытвае жыхарка вёскі Алексічы Хойніцкага раёна Антаніна Лазараўна Касабуцька. — Ну вот, я жала на селішчы. Я ячменю жала, а жыта стаяла, і там пабілі дванаццаць душ. А як сталі яны людзей тых біць, дык я во так легла ніц і заснула. Я не чула, як іх білі, не чула ані піску, ані крыку. А далей ужо, як паднялася я — уго! — ужо мая хата ўпала, ужо і суседскія. Усё трашчыць, і свінні пішчаць, і ўвесь тавар пішчыць, раве тутака ў суседскім дварэ. Дык я ўстала і стаю, а суседка ідзе і кажа:
— Чаго ты тут стаіш? У нас жа ўсіх пабілі.
А я думаю: божа, хай бы ж і мяне ўбілі, навошта ж я тут засталася!»
Такое здаралася з жанчынамі, з мужчынамі. I самі яны расказваюць пра тое — са здзіўленнем. I са спалохам нават.
Дзіцячая ж псіхіка, прырода яшчэ хутчэй адварочваліся ад такой рэальнасці. I тут нечаканы, раптоўны сон быў часта ратункам — ужо ў простым, у фізічным сэнсе. Сон хаваў дзяцей ад забойцаў. I некаторых — выратаваў.
«…Прыязджае на кані той, каторы дабіваў. Відзіць, што чалавек жывы, — дабівае. Я вочы прыадкрыла і ціхонька гляджу на яго.
Пытанне: — А дзеці?
— А дзеці мае не варушацца, спяць. Заснулі». (Соф'я Скірманд. Збышын Кіраўскага раёна.)
«…Калі так, дзве хаты засталося да нас — яны падходзяць, бачым: расчынілі дзверы і выстралілі раз. Там адна старушка была. I кінулі дзверы адкрытымі. А там ужэ паследняя хата. У тую, а тады ўжэ — і к нам. Там, гэта, стараста жыў. У той хаце. Яны ішлі туды, дык ён вышаў, а ў яго мо чалавек дваццаць у хаце. Ён думаў, спросяць што ды і пойдуць. I вышла яго старая, таго чалавека, і дзевачка — ён, той стараста, не паганы быў, яго заставілі быць старастам. Ён не хацеў, а заставілі. Ні тое ні сёе, ні туда ні сюда быў. Ну, і яны яго так за варатнік — да ў дзверы. I за тую старую, за дзіця — і пачалі з аўтамата біць там ужо. А нам ужо няма дзе дзецца, мы ўжо расцяраліся. У мяне чатыры душы. I саседскіх дзяцей пяцера было ў хаце ў мяне. Куды ж дзецца. Яны хацелі сюды во схавацца, пад падлогай, а я гавару:
— Уцякайма, бо прыдуць і яны нас ці запаляць, ці паб'юць. Бяжым, няхай страляюць, ды і ўсё.
Дык мы кінуліся на могілкі, дзеці тыя і мы. Мы пападалі — там яма была. Трое дзяцей уздоўж дарогі бы к Раманаўцы пабеглі, а двое ўпалі: вецер з хвоі зламаў шчытка, дык яны залезлі ў той верх. Ды і пазасыналі там. А мы ў той яме былі. Бачым, што стаяць немцы ўвакруг могілак. Падняцца нам няма як: яны ходзяць і гамоняць, чутно. Ну, не ўстаём. Ужэ яны і пайшлі адсюль, а нам удае, што стаяць там. Спяць дзеці…»
(Улляна Казак. Казіміраўка Мазырскага раёна.)
Вось так псіхіка чалавечая ратавалася ад вар'яцтва (і часам ратавала дзяцей ад смерці). I паказвала, што адбываецца нешта такое, на што прырода чалавечая «не разлічана», «не запраграмавана».
Нягледзячы на ўвесь мінулы вопыт, які пакінулі чалавеку і чалавецтву тамерланы і чынгісханы ўсіх вякоў і народаў.
Калі так памятаюць, такія дакладнасці — верыш у праўдзівасць усяго. Сядзіць жанчына — трывожны, запытальны, гатовы да пакуты твар, погляд — як у бальніцы перад сур'ёзнай аперацыяй. Тут не да прыдумак!..
Некаторыя расказваюць з такой гатоўнасцю, быццам яны тут чакалі гэтага ўсе тры дзесяцігоддзі — каб вось так некаму, хто ад далёкіх людзей прыехаў, паскардзіцца, усяму свету паведаміць, што тут рабілі з імі.
(Акуліна Панкратаўна Габрусь. Казулічы Кіраўскага раёна.)
«…Ну, у мяне была дзеўка, два гадкі, на руцэ, во тут во. Праўда, у мяне дакумент быў, узяла я дакумент. Ну, гналі, прыгналі. Я думаю, божа ж мой, дзе ж мая сям'я? Толькі адна дзевачка ў мяне на руцэ. Прыгналі. Хто гаворыць, што будуць у бежанцы гнаць, а хто гаворыць, што будуць біць, а хто яго ведае! Я думаю, куды мне, божа мой? Потым пагналі людзей па шляху. А суседка ідзе ды гаворыць:
— Ат, Куліна, пайшлі, куды людзі, туды і мы! Дайшлі мы толькі да крупадзёркі, з-за хаткі выходзім, і немцы выносяць тыя вясы. Дык я гавару:
— Ну, маладзічка, нам ужо бог даў.
А нам было слышна, што ў Люціне загналі ў мельніцу і спалілі людзей. Я гавару:
— Ну, Аўгіння, нам ужо бог даў. Яна гаворыць:
— Ага, ужо.
Ну, іх абнялі кругом, адзін паўз аднаго стаялі — кругом! I пальцам не прасадзіш — ад шляху і да шляху, кругом гэтага будынка. А людзей поўны ж двор. I вот іх пруць у гэтыя дзверы, душаць, гоняць у етыя дзверы, а там — у крупадзёрку. А ў мяне дзевачка на руках во тут во. I ў мяне дакумент. Я як зірнула — ужо мама там і тата. Етых людзей ужо так душаць, так б'юць! Адзін тут стаў прасіцца, дык яго — прыкладамі. На штысе і паперлі туды. Гэта мужчына быў. Малады папаўся. А я з етай дзевачкай. Азірнулася во гэтак назад — мама стаіць мая.
— Мамка, — гавару, — ужо ўсё наша!
Я яе цалую, дык яна як лёд. А тата ўжо далей трошка. А ўжэ… А тут адна, знаеш, жанчына — дзве дзевачкі і яна. Яны к немцу аднаму, папрасіліся — ён пусціў. Гэта во, Улляніха. Прапусціў. Тады я зірк — божа мой, трэба было і мне з мамай ісці! I мне ўжо цёмна ўваччу стала, я нічога не бачу. Толькі бачу цень чалавека, каторы ўжо пусціў етых. Дык я падышла ды: «Пан!» — во гэтак перахрысцілася, а тады ета мая дзевачка — у мяне во тут дакумент быў, я і забылася на яго — ета маё дзіця выцягла гэты дакумент. «А божа ж мой, дык гэта ж у мяне дакумент!» Я ж ужо забылася…»
За нішто маглі забіць цэлую вёску. Бо мардавалі — лішне не разбіраючы, хто там які, ёсць у яго іхні «аўсвайс» ці няма. I раптам жанчына паказвае нейкую там палерку, і тая ратуе ёй і дзіцяці жыццё… Выпадковасць, якая толькі падкрэслівае, наколькі ўсе іхнія «прычыны» і «абгрунтаванні» злачынстваў прыдумваліся на хаду, не вельмі каб і старанна.
Пытанне: — Колькі вашай дзевачцы было?
— Два гады.
Пытанне: — Яна сама ўзяла гэтую паперку?