Ага, мяне засталі ў хаце. Гаворыць:
— Партызан, партызан Кузьміч, у цябе сын у партызанах.
Вынялі такую во бумагу, а там папісаны сем'і партызанскія. Нехта ж напісаў! I гаворыць:
— Вот Кузьміч Міхаіл у партызанах, тры дні як забраны мабілізацыяю.
— Што я вам, пан, скажу… — трэба ж неяк ратавацца. — З аружыям мы ўсе прымяняемся: з аружыям прыдзе партызан, з аружыям прыдзе і немец… А мы ні пры чым, не вінаватыя мы.
— А-а, — кажа, — сволач ты партызанская! Партызанская маці!..
Ды мне лявольверам у грудзі. Не страляў, а стукнуў. Так балела!..
— Падвесіць яе! Ідзіце вяроўкі шукайце!
А ў мяне сядзіць у хаце многа так гэтых паліцаяў, у халатах у белых, афіцэры, з пагонамі, цэшкі, высокія, а гавораць і па-руску, і па-нямецку. I крычаць яны на мяне:
— Прызнавайся! А я кажу:
— Пан, я няграматная, я спалоханая. Пытайцеся, мо мужчыны вам ціто скажуць.
Яны мяне мучылі, мучылі, а я нічога не сказала. Так ён пісаў, пісаў нешта ўсё, адале пабег, начальства гэтае. Астальныя сядзяць у кухні. А мяне так сасмажыла — хоць бы мне вады кроплю выпіць. Не магу ўжо, як дзеравяная. Пра дзеці я ўжо і забыла, што яны ў мяне ёсць. Ну, што дзеравяная. Я думаю: пайду вады нап'юся. А яны на мяне:
— Куды? А я кажу:
— Дзеці, ці ж я ад вас куды ўцяку? Вас столькі, якая маса сядзіць, а я адна, ды вы думаеце, што я ўцяку. Дайце мне вады.
Яны мяне прапусцілі, я вады глынула і зноў на гэтым месцы села пайшла. Сяджу, чакаю смерці… Тут адзін чалавек з нашай вёскі прыбег і кажа:
— Ідзі на сход. Выклікаюць аддзельна партызанскія сем'і.
Я скарэй, гэта, на сябе паўшубачак і ў дзверы. Так і бяжыць гэты напроціў — гэты, што быў начальнік.
— А куды? — гаворыць.
А другі яму гергануў па-нямецку, што «ў групу».
Як ён мяне пусціў, дык я пайшла да гэтае суседкі — хоць з дзеўчынай сваёю развітаюся пайду. Ды кажу:
— Надзька, дачушка мая! Мяне заб'юць, а ты хавайсядзе!.. (Плача.)
Я выходжу з іхняй хаты. Як мяне што пхнула — я ўвайшла ў каморку, і там лескі на гору, дык я туды. Думаю: не хочацца ж пападацца ў рукі, каб мяне забілі, ды дзіця маё будзе бачыць мяне… Залезла я на гору, у куток, ды сяджу сагнуўшыся. Холадна, я пачці голая…
Ужо мяне шукаюць: пытаюцца ў таго хазяіна, дзе гэта Кузьміч Агата… А ён сказаў, што яна пайшла па вёсцы.
А потым узлазіць гэтая хазяйка:
— Ідзі адгэтуль, бо цераз цябе і нам будзе… Я прашуся:
— Сястрыца, галубка родная, дай мне пасядзець, пакуль яны ад'едуць… Ты скажы, што не бачыла, няма мяне нідзе…
Злезла яна, скрушылася[9]. Я думаю: зарыюся ў скрыню аўса, што там стаяла. Улезла ў авёс, легла, на сябе нагрэбла… Холадна мне, бярэ… Усё роўна змерзну… Хай лепш заб'юць. Вылезла і зноў сяджу.
Ну, і рашылася я выйсці і пайсці сярод вуліцы ў той канец. Думаю: мяне ж гэтыя немцы не знаюць.
Пайшла я туды, дзе мая дачка замужам была, у яе маленькі радзіўся, два месяцы… не, два тыдні. I муж яе быў у партызанах, а яна хавалася. У чужой хаце хавалася. Я папрасілася да іх у гумно, дык гаспадыня кажа:
— Ідзі сабе, хавайся. Я ж не шкадую вам. Заб'юць, то я нявінна буду, а не заб'юць, то ваша шчасце.
Тут яна мяне пусціла ў гэты сарай, мая дачка дала мне адзеяла, у тым сараі саломы многа было, бо там складалася многа людзей, — я залезла, выскубла ад дзвярэй задніх, залезла ў самую сярэдзіну, у яму, і сяджу гэтак во.
Бяжыць ка мне маёй дачкі залоўка.
— Цётачка, я да вас!
— Ідзі, — кажу, — удзвёх весялей будзе і цяплей.
Яна ўз'ехала там на мяне, у тую самую яму, і мы ўдзвёх сядзелі. I гэты дзень, і ноч, і зноў дзень…
Прыйшла хазяйка гэтага сарая, прынесла кумпяк. Мы кажам:
— Што там чутно? Прынясі нам хоць па кроплі вады! Мы тут сасмаглі.
Дык яна кажа:
— Ой, мае галубкі, я вось у печы падпалю, дык я вам прынясу чаго-небудзь цёплага.
— А што там чутно? А яна кажа:
— Ходзяць па хатах, ваеннага адзення шукаюць. Дык у мяне, калі будуць шукаць, забяруць гэтае мяса, а што я есці буду.
Яна ўдава была. I вось прынесла хаваць сцягно тое. Гэта цётка тае дзяўчыны, што сядзела разам са мной.
I не ідзе яна…
А дзеўчына кажа:
— Пайду я, дык разарву там яе. Ужо вады кроплю пашкадавала. Сасмаглі мы ўканец…
А я кажу:
— Не ідзі, бо, можа, там што случылася. Пачакаем, тады мы ўжо, можа, як-небудзь.
I ўсё страляюць з кулямёта: та-та-тах! та-та-тах!.. Ужо і відно, ужо і сонейка. А мы нічога не знаем. Я кажу:
— Разгарнем гэтую салому ды праз шчыліну паглядзем, што робіцца на свеце.
Прадралі — дык ужо гарыць! Каровы гоняць, каровы равуць… Я кажу:
— Усё ўжо! Няма ўжо маіх ні дзяцей… ні гаспадара — нікога… (Плача.) Асталася я адна. Што мне рабіць? — кажу.
А после што?.. Там у гэтым гумне кабыла стаяла. Дык яна ні піла, ні ела. Іржэ!.. Як пачне біць капытамі! Чуствуя, што на свеце робіцца… I яны прышлі, пачулі. Многа іх. Гер-гер, гер-гер… Адвязалі гэтую кабылу, падпалілі салому і пайшлі. Туп-туп, туп-туп — кабыла пайшла, і яны пайшлі…
А ўжо ў гэтым сараі — ж-ж-ж-ж! — салома гэтая ажно гудзе. Я гавару:
— Што ж нам рабіць? Уставайма ды як-небудзь выбіраймася.
А тут уперадзе гарыць. Ззаду яшчэ не гарыць. I мы там ззадзі сядзімо. Яна кажа:
— Мы будзем гарэць. Пакуль мы дойдзем, будзе вельмі больна. Давайма вылазіць!
Вылезла яна. А там шчыт. Я гавару:
— Бі нагой, можа, дошку адаб'еш.
Яна б'е, а страшна, каб не пачулі. Ніяк не адаб'еш нагою.
— Нічога мы не зробім, — гаворыць яна. — Давайце цераз агонь!..
Яна малодшая ды, вядома, яшчэ здароўшая… (Плача.) I нічога няма ў яе, — вядома, дзеўчына. Як пусцілася яна цераз агонь, узялося ўсё на ёй, і хустка, і ўсё, а яна ўкацілася ў снег — патухла!..
А я гавару:
— Госпадзі, пранясі хоць мяне! I мне ж не хочацца пагібаць!..
Я ўзяла паўшубачкам накрылася, пабегла! Папякла рукі… (Плача.) Уцякла цераз агонь. Скарэй тожа ў снег…
Паляжалі мы там, паляжалі. Чуствуемо, што яшчэ жывыя. Глядзімо — яшчэ яны тут, зладзеі гэтыя, усё роўнапаб'юць…
Ляжалі мы, ажно звечарэла. А ноч відная, мароз. Пачалі мы паўзці. Яна ўперад, а я за ёю… А тут у нас клуб стаяў. Дык яны пулямёта яшчэ з клуба не знялі. Як згледзелі нас, што мы паўзём, дык з пулямёта па нас — тэ-тэ-тэ!.. А пулі свішчуць! Перастане страляць, мы апяць паўзём, як тыя салдаты. А яны зноў па нас. З калень кроў ідзе, з рук кроў ідзе. Памерзлі. Без рукавіц. Зіма. Снегу тады многа было…
— Госпадзі, хоць бы які-небудзь куст!.. Канец нам скора… Выпаўзлі мы ў канец сяла.
— Давай, — кажу я, — стоячы пойдзем.
Усталі, пабраліся за рукі і пайшлі. I кроў ідзе, і мерзне гэтая боль…
Пайшлі мы на пасёлак, зайшлі ў адну хату. Дзе ж мая сям'я? Ні дзяцей няма, нічога — пагарэла ўсё!.. Я назад у агонь, а яны мяне не пускаюць. Нашто ж я жыць буду адна!..
Вот мяне не пусцілі. Я сяджу на печы. Боль невынасімы. Плачу.
А потым — мой ідзе! Дзякуй богу міламу, што хаця ён застаўся!..
Шкада ж дзяцей усіх: а дзе ж Фаня з дзіцем, а дзе ж Надзька? (Плача.) А Толік дзе мой?.. Забілі хлопца, забілі дзеўчыну, семнаццаць год, гэтакую красавіцу… (Плача.) Не магу расказаць вам… На жызню я выбралася. Няхай бы лепш я пагібла!..»
Расказваючы, бабуля Агата раз-поразу нервова стукала то кулакамі, то далоньмі па стале. Калі мы папрасілі не псаваць такім чынам магнітафонны запіс расказу, яна паслухалася і потым ужо ляпала рукамі на прыполе, раздзельна, а то і злажыўшы іх, як на малітву.
Дзед слухаў яе, час ад часу згодна ківаў галавою, а слёзы то выціраў, то забываўся пра іх…
Калі ж бабуля дайшла да таго моманту, дзе ёй трэба было ў гумне кінуцца цераз полымя, яна заламала рукі над галавой і з выгукам «Госпадзі!» разрыдалася. Іван Трафімавіч таксама тузануўся ад плачу, ужо не толькі нямоглы, але амаль па-дзіцячы безабаронны.
«…А дачка мая з дзіцем у лес уцякла, — сказала бабуля, сяк-так пераходзячы на спакой. — Адзін сынок застаўся… Вярнуўся ранены тады. Лячыла я яму тую нагу, купала ў зёлках і цалавала ад радасці, што засталося ў хаце хоць адно дзіця…»