Нясу я, да гары даходжу — у-ю-юй! — ужэ Выганішчы гараць! Ужэ гараць Выганішчы, з палімёта строчаць!.. Выганішчы га-а-араць!.. Сільны такі вецер, што чалавека з ног валяе. Яны зайшлі ад Бабровіч, з таго канца, о, ад моста. Ужэ вецер і ко-оціць! Цераз дзесяць хат кідала агонь. Я плачу:
— Ужэ мае дзеці рукі мне апрасталі. Дзе мае дзеці?..
Ужэ пабегла я ў Бярэзіну, куды ўсе людзі пабеглі. Нашла адну жанчыну, кажу:
— Мо мае дзеці відалі?
Гаворыць:
— Відалі. Пабеглі. Гэта Насця на плечы Васіля пасадзіла, панесла ў Бярэзіну. Далёка!..
I я туды. Шукала, шукала, мо ад дванаццаці часоў, знайшла — ужо сонца заходзіла. Знайшла я. I сваіх, і Бартановых дзяцей знайшла, пяць штук. Ужэ знайшла, сарай згарэў — картошкі напякла, накарміла іх, тыя чужыя і свае…
I вот я думаю: «Куды мне дзеціся?..»
Пайшла ў балота. Сяджу. Ужо знайшла спічкі, надрала палосся, лапці плесці. I сяджу я там, у Надлеві, ад Выганішч кіламетраў тры, ад Бабровіч — чатыры. Я ўжэ знайшла, дзе з мужам касіла, дзе нашы пакосы. Ужэ не магу, так мне абідно… Ужэ, думаю, пайду пад чужыя стажкі, бо вельмі мне жаль… Дзе касілі, дзе граблі з мужам сена…
Пайшла пад чужыя стажкі. Сяджу.
Ужэ давай картошку чысціць… А тут — зара немцы бягуць!.. Людзі гукаюць, гукаюць на балоце.
Думаю: «Чаго-то яны гукаюць? Гэта так, можа. Можа, маці дзеці пагубіла, можа, дзеці маці загубілі ды шукаюць?..»
У-ух!.. Ажно вылятаюць да мяне два паліцыянты. Выскачылі з-за куста, за мяне — цап! Ужэ мяне ўзялі. Да ўжэ майго хлопца, восем гадоў:
— Сынок, дзе твой бацька?
— Няма, забілі бацька майго. Ужэ забілі немцы Рамана майго.
— Паночак, я сама з голаду, з холаду загіну, адно вы мяне не беце. Я не хачу, каб вы мяне білі. Хай я сама прападу з дзецьмі…
Ён кажа:
— Дзе больш людзі?
— Пабеглі на лес.
— Ідзі на воз! А самі пайшлі.
Каб я пайшла на той воз, да таго бабровіцкага паліцая, што ўсіх дабіваў, што паказваў, дзе хто захаваўся, — ён застрэліў бы мяне, убіў бы. Сільно бабровіцкіх людзей ён выбіваў. Я-то не папала да яго. Яны пайшлі за кусты, а я тожа за кусты. Вы мяне не бачыце, а я вас! I я ў такі цё-ёмны пабегла луг — такі луг, што чарот там, папаратнік, усяго там. Я туды пабегла і ляжу там. Ляжу ўжэ. Яны ўсіх людзей вызбіралі, ужо ціха стала…
Толькі партызаны беглі. Беглі партызаны, маім дзецям мяса варанага далі. Наеліся мае дзеці — вады!.. Ужэ гэты, што два гады:
— Вады, вады, вады, вады!..
А вада павысыхала, мо на метар, нідзе няма напіцца. Цямнее. Ужэ гэты мальчык, што восем лет.
— Вазьмі, — кажу, — мачы свае ў чыгунчык.
Напаілі.
— Не, — кажа, — мамо, не ўкусная вада. Ідзі, шукай смачнае вады! Ідзі!..
Няма нідзе вады. Плакаў той, плакаў… Лягла я. I спічкі е, агню наклаў бы. Ой!.. Ды вады плача. Я вот чэсна гавару вам. Выкапала такую ямачку, выкапала во. «Як на сырой зямлі чалавек паляжыць, — думаю, — то ўмрэ». Выдрала мох, выдрала. Бо малыя. «Як жа я вас накармлю, як адзену?..» От, я ямачку выкапала ў балоце, да самай тарфы, усе мы на яе і паклаліся. Вот ужэ забалеюць, васпаленіе возьме, ужэ яго і не будзе на свеце, хоч адно мне рукі асвабодзіць…
I от жыве! Дажэ ні чуць-чуць не забалеў!
I выйшла я апяць з таго балота.
— Хадзем, — кажу, — дзеці, у Целяханы, хай нас дабіваюць.
Дзеці не схацелі.
— Куды хочаш, мамо, нас у свет вядзі, адно не хадзем да тых немцаў і да паліцаяў!..
У Вялікай Гаці кватэру нашла. Сталі паліці Гаць… Гэто ўжэ я тады ў парцізанах была. Сядзела, сядзела, сядзела, траву сушыла, дзетак травой ахутвала. Здароўе пацярала, раўматызм дастала. От як!..
Дзеці пагадавала, пагадавала. Пайшлі па гасударскай рабоце ўсюды. Дзеці па свеце, а я сабе… Вот, спасіба, пенсію даюць ужэ. Оўцы даглядала, тысячы авэчок нагадавала, дзесяць лет на ферме стаяла. Дзеці работалі.
От, усё сваё страданіе пераказала. Можа, я і залішне што сказала? Я няграматная. Ізвініця».
Маці i сын. Сын i маці
Капыльшчына. Рулёва — нават і вёскай няёмка назваць: тры хаты на ўзлеску, пасёлачак, аднак і ён адзначаны помнікам ахвярам яшчэ адной экспедыцыі 194З года.
Лізавеце Іосіфаўне Кубрак шэсцьдзесят шэсць гадоў. Жанчына нямоглая, з кульбай. Расказвае нібы спакойна. Папярэдзіла толькі: «Не бойцеся, калі я буду ўскрыкваць ад болі: у мяне адлажэнне солей…»
«…Кажуць, што едзе карацельны атрад. З Пясочнага многа людзей сюды прыехала, на сахраненне. А яны, немцы, ехалі не па дарозе, а балатамі: хацелі захваціць усіх. Прыехалі, знайшлі, значыцца, многа чужых людзей. А гэтыя людзі рашылі, што калі едзе карацельны атрад, дык мы будзем з гэтай дзярэўні. Было вялікае гумно калхознае, а зямля тады ўжо была падзелена, дык яны вырашылі, што мы гэта ўсе малоцім тут. Пайшлі нашы мужчыны малаціць туды, і гэтыя пайшлі, з Пясочнага.
А немцы як прыехалі, дык у кожным доме спрашываюць сям'ю, жыцялей дома. Мы памяшчаліся ў цёткі, у нас свайго дома не было. Муж, сын і я. А ў цёткі было дзве дачкі.
Мой муж з сынам таксама пайшоў туды малаціць. У гумне людзі хацелі хавацца па норах, але не паспелі. Немцы адчынілі дзверы. Хто ўспеў цэп хапіць, той нібы малоціць, а хто і не…
А ў дамах яны, немцы, пыталіся: «Дзе мужчыны?» А мая цётка кажа, што малаціць пайшлі. А дзве з Пясочнага, настаўніцы яны былі, сядзяць на печы. Я ўжо ім казала: «Хоць бы вы што вязалі…» Немцы пытаюцца:
— Дзе хазяйка?
А цётка кажа:
— Гэта ў мяне дзве дочкі, і яшчэ пляменнік з жонкай жыве, а ў іх сын.
— А гэтыя хто дзве?
Яна кажа, што гэта людзі з Пясочнага.
— А чаго яны тут у вас?
Яна кажа:
— Тут мае дзяўчаты, і яны прыехалі, скудзельніцамі. Што ж іначай гаварыць?
Яны ка мне:
— Дзе муж?
Ім мужчыны трэба былі.
Я кажу:
— Малоцяць там у гумне.
— Пайдзі пазаві.
Я пайшла пазвала.
— Партызан? — пытаецца. Аёнкажа:
— Пан, які ж я партызан? Вось спытайцеся ў хазяйкі, мы сумесна жывём.
А былі і немцы, і былі паліцаі.
— А гэта хто? Ён кажа:
— Гэта з Пясочнага. Вот у цёткі дочкі, яны падругі, дык яны прышлі да яе.
I немцы ў мужа спрашываюць:
— А калі яны прышлі?
Ён кажа:
— Сёння.
А тыя кажуць:
— А мы тут цэлую нядзелю жывём.
Ужо не ў адно пайшло. Ім вераць, а яму не. А бярозавая палка добрая, лепшая, як у мяне во, ды з балдавешкай. I давай яны яго біць… I настолькі білі, што прама ён чорны ўвесь быў. А той палку ў сторану адставіў і на другога кажа:
— Застрэліць.
Бачу я, што бяда, давай прасіцца:
— Пан, гэта няверна, яны сёння прышлі. Пайдзіце вы паглядзіце: яны з Пясочнага, да ўсіх наехалі, не толькі да нас. Унекаторых хатах па дваццаць чалавек, па пятнаццаць, і коні стаяць пазапраганыя, і ў гумне многа…
Яны і пайшлі глядзець.
I прышоў ужо вечар.
У цёткі дом вялікі быў, і іх сабралася чалавек з пяцьдзесят. Нанасілі саломы. А мы на кухні памясціліся. На палу каля печкі паселі і мы, і падводчыкі, што іх прывезлі. Я ў аднаго гэтага чалавека і пытаюся, падводчыка:
— Дзядзька, дзе яны што робяць?
Дык яны кажуць:
— Нічога.
А другі кажа:
— А ў Пясочным? Адну дзевачку ўбілі і дом спалілі… Ну, у мяне ўжо мысль плахая, калі яны так сказалі. Доўга не чакаючы, прыходзяць і пытаюцца па-польску:
— Гдзе господа ж?
А ён жа сядзіць радам са мной. Ён кажа:
— Я.
— Ану ўпярод!..
Паколькі яны гаварылі, што застрэляць, дык я ж і пашчытала, што бяруць застрэліць. Ён падняўся і кажа:
— Прашчайце ўсе.
Куды забралі — не ведаю…
Пачакаўшы, — дзетдом гарыць. Думаю я: відаць, туды яго завезлі. Там забілі…
Яшчэ ціха было назаўтра, але я ўсё чуствавала, што будзе плоха.
А там у нас сарайчык быў, дзе стаяла цёлка і кабанчык.
Дык я кажу на сына:
— Ідзём туды. Случайна што, дык мы ў лес.
Не ўспелі мы дайсці туды — ужо стрэл палучыўся. У нас была ў сене, у сарайчыку, нара прабіта, дык сын кажа: