Міхась Чарняўскі
ЯК ПОШУГ МАЛАНКІ
Расціслаў Лапіцкі
Падрыхтаванае на падставе: Міхась Чарняўскі, Як пошуг маланкі: Расціслаў Лапіцкі, — Мінск: Тэхналогія, 2006. — 71 с., [9] арк. іл.;партрэт.— (Нашы славутыя землякі).
ISBN 985-458-139-Х
Copyright © 2013 by Kamunikat.org
ПРАДМОВА
Раніцай 28 кастрычніка 1950 года ў дзвярах адной з камер Маладзечанскай турмы, дзе сядзелі дзяўчаты-падземніцы з Смаргоні, адчынілася акенца-"кармушка" i наглядчык ціха сказаў: "Сёння ўначы расстралялі вашага Лапіцкага".
Позняй восенню таго ж года жыхароў мястэчка Кабыльнік, што на Мядзельшчыне, сабралі ў мясцовай школе i нейкі наезны начальнік у фрэнчы аб'явіў, што Расціслаў Лапіцкі за антысавецкую дзейнасць i падрыхтоўку тэрарыстычных актаў паводле прысуду ваеннага трыбунала расстраляны.
Па нейкім часе, прыгадваю, настаўніца Мядзельскай школы прынесла на ўрок батанікі ілюстрацыйныя табліцы. Як зачараваны, глядзеў я на дзівосныя малюнкі пладоў, лістоў, раслін. А на перапынку адзін з больш дасведчаных аднакласнікаў шапнуў мне: «Гэта маляваў вучань нашай школы Слаўка Лапіцкі. Яго расстрелялі, бо ён быў за Беларусь".
Прайшло больш за паўстагоддзя. 6 красавіка 2006 года ў Гіжыцку, пры мяжы Польшчы з Калінінградскай вобласцю я ледзь не цэлы дзень шукаў магілу найстарэйшага з братоў Лапіцкіх — Вадзіма. На дагледжаных па-еўрапейску могілках на кожным другім надмагіллі былі беларускія прозвішчы. А патрэбнага не траплялася. У пошуках шчыра дапамагалі колішнія перасяленцы з-пад Горадні, Вільні, Наваградка. Дапамагалі i запрашалі земляка ў госці — быў якраз каталіцкі Вялікдзень. І нарэшце, ужо пад вечар, я знайшоў пахаванне Вадзіма i ягонай жонкі. Знайшоў i тое, чаго не чакаў — невялікую мармуровую пліту з надпісам:
GRÓB SYMBOLICZNY
ROŚCISŁAW ŁAPICKI
1928-1950
ZGINĄŁ W WILEJCE
У далёкім Шчэціне, на самым краі славянскага свету. 3 чэрвеня 2006 года Юзаф Качэрга ў канцы свайго аповяду пра даўнія справы мядзельска-смаргонскага падзем'я, пасля паўзы, нейкім змененым голасам — быццам цытаваў з Евангелля, прамовіў: "Восеньскай ноччу Расціслава Лапіцкага i Факунду Несцяровіча павезлі ў падвялейскі лес. Падвялі да выкапанай ямы, паставілі побач. Зачыталі прысуд да расстрэлу Факусю. А затым тут жа абвясцілі пастанову Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР аб яго памілаванні. Зачыталі такі ж прысуд да расстрэлу Расціславу. Аднак рашэнне аб памілаванні не абвяшчалі. А яно ж было i на Лапіцкага. Аднак той катэгарычна, яшчэ ў турме, адмовіўся ад няпрошанай ласкі. Грымнуў стрэл i юнак упаў. Салдаты хутка закапалі яму..."
Так скончылася кароткае зямное жыццё Расціслава Лапіцкага, арганізатара i кіраўніка мядзельска-смаргонскага антыкамуністычнага моладзевага падзем'я (1948-1950 гг.), слаўнага сына Беларусі. Скончылася, каб захавацца ў людской памяці i прадоўжыцца ва ўчынках наступных маладых пакаленняў.
Акрамя Расціслава Лапіцкага вясной i летам 1950 года па справе антыкамуністычнага падзем'я былі асуджаныя 18 жыхароў Смаргоншчыны i Мядзельшчыны, пераважна вучні школ, у тым ліку i непаўналетнія[1].
Матэрыял пра дзейнасць Расціслава Лапіцкага i ягоных паплечнікаў пачаў назапашвацца яшчэ ў мае школьныя гады з аповядаў старэйшых родзічаў i аднавяскоўцаў, з слоў вучняў. Тое-сёе трапляла ў памяць i ў пазнейшыя часы. Як потым высветлілася, людзі часам змешвалі факты з дзейнасці некалькіх арганізацый — уласна мядзельска-смаргонскага падзем'я, пастаўска-глыбоцкага "Саюза беларускіх патрыётаў" i беларускай паваеннай партызанкі на ўсходзе Віленшчыны. Аднак больш мэтанакіравана вывучаць той pyx можна было толькі з пачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя, калі ўдзельнікі i сведкі падзеяў перасталі баяцца. Шкада толькі, што не ўсе яны дажылі да гэтага часу.
Звесткі пра Расціслава Лапіцкага, а таксама пра іншых удзельнікаў мядзельска-смаргонскага падзем'я ўзятыя пераважна з запісаных мною ўспамінаў Зянона Ахрамовіча (Эльблёнг), Валянціны Ашукоўскай (Смаргонь), Чаславы Ашукоўскай (Галумян) (Туапсэ), Тацяны Байкачовай (Копач) (Менск), Тамары Ватаевай (Смаргонь), Яна Дзяркача (Менск), Канстанціна Іваноўскага (Дэгісі), Таісы Камарніцкай (Бяліцкай) (Кабыльнік — в. Нарач), Анатоля Карнея (Забалаць Смаргонскага р-на), Часлава Каспарэўскага (Санкт-Пецярбург), Любові Каспарэўскай (Кабыльнік), Лідзіі Каспарэўскай (Саладоўнікавай) (Масква), Веранікі Качэргі (Мелец) (Пожарцы Пастаўскага р-на), Юзафа Качэргі (Шчэцін), Софіі Лапыцькі (Лапіцкай) (Гіжыцка), Арсеня Ліса (Менск), Мікалая Лосіка (Палуяны Мядзельскага р-на), Антона Мелеца (Менск), Люцыяна Мількі (Купа — пас. Нарач), Ядвігі Несцяровіч (Таразевіч) (Стары Мядзел), Збігнева Пашкевіча (Маладзечна), Івана Пішча (Менск), Васіліны Русаковіч (Мікасецак Мядзельскага р-на), Аляксандры Сташкевіч (Солы Смаргонскага р-на), Тадэвуша Хацілоўскага (Смаргонь), Леакадзіі Цыбоўскай (Дамброўскай) (Сопат), Ядвігі Цыбоўскай (Пятровай) (Смаргонь), Васіля Чарняўскага (Мікасецак), Міфоды Чарняўскага (Мядзел), Віктара Шабовіча (Менск), Тацяны Юшкевіч (Буцько) (Вільня), а таксама некаторых іншых.
1
Гэта сяляне з-пад Смаргоні АХРАМОВІЧЫ — Аўгусцін (1882, в. Чарняты Смаргонскага р-на— †1976, Эльблёнг, Польшча), ягоная жонка Ганна (1890, в. Ахрэмаўцы Браслаўскага р-на — † 1977, Эльблёнг) i сын Зянон (13.12.1930, в. Чарняты; жыве ў Эльблёнгу), вучні Смаргонскай сярэдняй школы Часлава АШУКОЎСКАЯ (08.12.1932, г. Шаркоўшчына; жыве ў Туапсэ, Расея), Марыя БАРТАШЭВІЧ (1926, в. Кунцаўшчына Смаргонскага р-на — † перад 2000, Расея), Восіп БЛІЗЬНЮК (12.11.1930, в. Шаматова Смаргонскага р-на — † 01.08.1994, пахаваныў в. Шаматова), Канстанцін ІВАНОЎСКІ (03.01.1930, в. Дэгісі Смаргонскага р-на; жывеў в. Дэгісі), Анатоль КАРНЕЙ (07.08.1928, в. Міцкевічы Смаргонскага р-на — † 15.07.2004, пахаваныў в. Міцкевічы), Софія ЛАПЫЦЬКА (25.11.1931, в. Алянец Смаргонскага р-на; жыве ў Гіжыцку, Польшча), Збігнеў ПАШКЕВІЧ (12.10.1928, в. Крапіўна Смаргонскага р-на; жыве ў Маладзечне), Эдуард СТАШКЕВІЧ (28.03.1928, в. Дэгісі Смаргонскага р-на — † 19.03.1974, пахаваны ў Солах), Тадэвуш ХАЦ1ЛОЎСКІ (11.06.1931, г. Смаргонь — † 02.08.2002, пахаваны ў Смаргоні), Леакадзія ЦЫБОЎСКАЯ (03.12.1930, г. Смаргонь; жыве ў Сопаце, Польшча), Часлаў ЦЫБОЎСК1 (01.01.1932, г. Смаргонь — † 07.08.1978, пахаваны ў Дзяржонюве, Польшча), малодшы брат Леакадзіі Цыбоўскай, Тамара ЮШКЕВІЧ (1932, г. Смаргонь — † 1982, пахаваная ў Смаргоні), Тацяна ЮШКЕВІЧ (1934, г. Смаргонь; жыве ў Вільні), малодшая сястра Тамары Юшкевіч. Вучнем Мядзельскай школы быў Юзаф КАЧЭРГА (27.09.1930, в. Качаргі Мядзельскага р-на; жыве ў Шчэціне, Польшча). З гэтай жа школы паходзіў i навучэнец Менскага палітэхнікума Факунда НЕСЦЯРОВІЧ (08.03.1929, в. Юшкавічы Мядзельскага р-на — † 14.11.1987, пахаваны ў Баляслаўцу Шлёнскім). Больш падрабязную інфармацыю пра ix можна атрымаць з кн.: Антысавецкія рухі ў Беларусі. 1944-1956: Даведнік. Менск: Архіў найноўшай гісторыі, 1999. 192 с.