Выбрать главу

Збіраліся найчасцей у хаце Цыбоўскіх, гэта недалёка ад школы, якая знаходзілася пры былым кальвінскім зборы на беразе рачулкі Оксна, што ўпадала ў блізкую Вяллю. Гутаркі былі розныя, але найчасцей пра здзекі савецкага чынавенства, непасільныя падаткі, прымусовую калектывізацыю, ганенні на хрысціянскае святарства. Дзяліліся чуткамі пра набліжэнне вайны з Амэрыкай i Англіяй, пра актывізацыю дзейнасці лясной партызанкі. І ў часе такіх сумоўяў нарадзілася думка самым далучыцца да антыкамуністычнага супраціву. Як i на Мядзельшчыне, ініцыятыва зыходзіла ад Расціслава. Ён ужо меў досвед змагання, у 1944 годзе — разам з братам Алегам, у 1948-1949 гадах — разам з мядзельскімі школьнікамі. Як потым прызнавалася «Леакадзія Цыбоўская (былая сувязная Арміі Краёвай), пасля разгрому савецкімі войскамі віленскай групоўкі польскіх партызанаў ацалелыя акаўцы пайшлі ў польскае войска "касцюшкаўцаў" ці перабраліся нейкім чынам у Польшчу. Рэшта — хто ўладкаваўся на працу, хто пайшоў вучыцца ў школу. "I гэтак сядзелася паціху. Але вось з'явіўся Славік..."

A Славік не мог сядзець ціха. Яго бунтарная натура клікала да дзеяння, да пометы за ўсіх паніжаных i абражаных, у тым ліку, відавочна, i за маці, i за брата Вадзіма, які недзе туляўся на захадзе, i за другога брата Алега, які адбываў свой цяжкі тэрмін на непасільных працах у сталінскіх канцлагерах, недзе на лесанарыхтоўках або ў шахтах.

Характэрна, што ўдзельнікі мядзельска-смаргонскага падзем'я абміналі нацыянальныя пытанні, не абмяркоўвалі палітычнай будучынні краю. Сярод ix былі як беларускія, так i польскія патрыёты, таму, зразумела, яны не хацелі кранаць тое, што магло дзяліць. Аб'ядноўвала ж ix агульнае — непрыняцце камунізму.

Лапіцкі прапанаваў пачаць з ужо апрабаванага на Мядзельшчыне — з улётак.

Працуючы ў клубе, ён нагледзеў друкавальную машынку. Яна захоўвалася на другім паверсе ў пакоі, дзе звычайна працавалі дырэктар i бухгалтар. І вось аднаго разу дырэктар, прыйшоўшы на працу, убачыў, што ўначы нехта зламаў дзверы i вынес машынку. А некалькі тысяч рублёў — зарплата ўсяго калектыву! — зламыснік не крануў. Значыць, гэта не крымінальнік. Некаму спатрэбілася менавіта машынка. Усчаўся шум, забегала міліцыя, апытвалі магчымых падазраваных i сведкаў. Але ніякіх слядоў не знайшлі, i справа на час прыглухла.

Машынку схавалі спачатку ў Цыбоўскіх. Але тут друкаваць было небяспечна — часта заходзілі суседзі, кірмашовымі днямі наязджалі знаёмыя з прыгарадных вёсак. Стуканне друкаркі абавязкова нехта пачуў бы. Трэба было шукаць нейкае выйсце.

Да Цыбоўскіх часам заходзіў ix далёкі родзіч, хлопец з завялейскай вёскі Чарняты Зянон Ахрамовіч. Зянон скончыў Чарняцкую пачатковую школу i далей не вучыўся, бо трэба было дапамагаць бацькам па гаспадарцы. Расціслаў пазнаёміўся з хлопцам, i пасля дзвюх-трох гутарак зразумеў, што i яго можна далучыць да справы. Прапанаваў яму друкаваць улёткі. Тым больш што бацькоўская сядзіба стаяла сярод лесу воддаль ад вёскі. Хлопец пагадзіўся, аднак сказаў, што спачатку трэба папытацца згоды бацькі. Тыя былі зусім не супраць.

Друкарку, загорнутую ў посцілку, неслі ў Чарняты ўтрох — Расціслаў, Часлаў i Зянон. Пасля кароткіх перамоваў з бацькамі працу пастанавілі распачаць ў лазні. Тая ўвогуле стаяла ў лесе.

Тэксты ўлётак пісаў Расціслаў, бо меў адпаведныя здольнасці i вопыт, але некаторыя з ix рэдагаваў Эдзік Сташкевіч, дадаючы да рэвалюцыйнай пафаснасці i рамантызму Лапіцкага надзённую канкрэтыку. Іx змест у цэлым пераклікаўся з мядзельскімі ўлёткамі. Жыхароў Смаргоншчыны заклікалі не слухаць камуністычных прапагандыстаў i не ісці ў калгаснае рабства. Заклікалі не падпарадкоўвацца савецкаму начальству i быць гатовымі да збройнай барацьбы, калі пачнецца вайна Англіі ды Амэрыкі з СССР. "Блізкая i непазбежная вайна нясе нам вызваленне!" — сцвярджалі маладыя змагары. A канчаліся ўлёткі словамі: "Смерць Сталіну!" Пазней, на судовым працэсе ў Маладзечне, гэтыя словы абвінаваўцы нават баяліся зачытваць.

На друкаванне трэба было шмат пагіеры. I яе пачалі скупляць у смаргонскіх крамах, а таксама па суседніх вёсках. Куплялі часта, але невялікімі аб'ёмамі, каб не выклікаць падозрання. Праўда, калі распачалося следства, прадаўцы пасведчаць, што ўвосень гэтага года мясцовым хлопцам i дзяўчатам чамусьці спатрэбілася асабліва шмат сшыткаў i ўвогуле чыстай паперы.

Прыходзілі ў аднасель Ахрамовічаў практычна кожны вольны ад заняткаў дзень. Звычайна з Расціславам быў Часлаў Цыбоўскі, так бы мовіць — за кампанію. Бо ісці было далекавата, праз лес, а была ўжо позняя восень, калі хутка цямнела. У такіх глухіх мясцінах мог трапіцца які звер або "лясны брат" з "акаўскага" аддзела. На гэты выпадак Часлаў быў патрэбны найбольш, бо ведаў адпаведны пароль. Калі пачынала шарэць, бацькі Зэнака прыносілі ў лазню лямпу-газоўку, a калі хлопцы былі згаладаўшыся, кармілі ix з сваіх сціплых сялянскіх запасаў.