— Таварыш? Большэвік? — пыталі яны і рагаталі, паказваючы на яго босыя, патрэсканыя ногі, на палапленыя суконныя штаны.
— За Леніна? За дэкрэты стаіш?
Рагавец стаяў у кругу ўланаў, нічога не адказваючы ім і толькі калі яны, разышоўшыся, пачалі абмацваць яго кашулю і штурхаць яго, сказаў:
— Вы што-ж людзі, ці звяры?
Уланы ўбачылі яго вочы, поўныя нянавісці і адышліся.
А ў гэты час і зусім усё ясным стала. На дзвярах воласці з'явілася абвяшчэнне каменданта крапілаўскай воласці, падпісанае паручыкам Нацэвічам:
"Абвяшчаю ўсім жыхарам сяла Крапілаўкі і ўсіх вёсак воласці, што яны абавязаны неадкладна вярнуць у маёнткі ўсю забраную маёмасць: лес, жывёлу, хлеб, сена ды іншае. Тыя, хто па сваёй волі не верне ўкрадзенага, будуць арыштоўвацца і адсылацца ў Бабруйскую крэпасць і там будуць аддавацца ваенна-палявому суду".
Гэтае абвяшчэнне ўсіх як-бы громам ударыла, і крапілаўцы без ніякага загаду пачалі збірацца ў вуліцы на сход. Пайшоў туды адразу з валаснога двара і Рагавец Зіновій. Ён пашоў да людзей, нёс да іх пачуццё балючай крыўды, пра якую хацеў сказаць. Па дарозе ён сустрэў жонку Віняцкага, яна неела ў руках лубку з яечкамі.
— Гэта, значыць, і твой у такія легіёны пашоў? — запытаў ён, паказваючы рукою ў бок воласці.— I дадаў:— А думалася — свой чалавек, мужык.
— А я што тут,— пакрыўджана адказала яму жанчына.— Бач во, нясу, дарма што пашоў.
Сход збіраўся на дварэ ў старасты. Тут была палова сяла. Шмат у каго можна было на твары ўбачыць поўную разгубленасуь і страх. Некаторыя, прадчуваючы нядобрае, паказаліся на стараставым дварэ і зніклі. Некаторыя, спалохаўшыся камендантавых пагроз, зараней шукалі, каб чым апраўдаць сябе. Гэтыя пачыналі ўва ўсім вінаваціць Каленіка.
— Падбіваў, гаварыў, усё па закону, як след, па парадку, аж вунь што...
Гэта сказаў адзін нехта. Але з ім згадзіліся ўраз яшчэ некалькі чалавек.
— Сабраў гэта камітэт на нашу галаву, на гора нам, — казалі яны.
— Што рабілі — прапала, і насенне прапала, усё прапала з-за гэтага.
Так крычалі тыя, якіх спалохаў камендантаў загад. Іх падтрымлівалі самыя багацейшыя, а большасць маўчала, чакаючы, што скажа Каленік. Ён быў тут-жа ў натоўпе, але пакуль маўчаў. У гэты час прышоў на двор Рагавец Зіновій. Яшчэ ў вуліцы ён загаварыў:
— Яны здзекуюцца, што я голы, што я босы... Большэвік... за Леніна...
Ён ішоў і чым больш набліжаўся да натоўпу, тым больш узвы-шаў голас.
— За дэкрэты, вядома... Хай сабе і большэвік, то гэта-ж не за пана, калі большэвік. Вядома, пан не голы, пан не босы, яму большэвікоў не трэба.
Гэтак гаворачы, ён увайшоў у натоўп і спыніўся перад Каленікам. Ён стаяў пакрыўджаны і ўсхваляваны. Рукой расхінуў каўнер кашулі, агаліўшы худыя аброслыя грудзі.
— Ці то мы так і будзем цярпець ад іх? — пытаў ён, то павяртаючы твар да Каленіка, то да мужчын, якія сходзіліся ўсё шчыльней.— Салдат не павінен над чалавекам здзеквацца,— казаў ён,— я сам салдатам быў. Ён сёння здзекуецца, а там і зусім задавіць цябе захоча, калі ў цябе ногі босыя ды штаны лапленыя. Цярпець няма чаго. Ёсць жа у нас камітэт гэты, пагаварыць трэба, каб можна было паняць, хто тут які ўправіцель, хто распараджаецца.
Ён стаяў перад Каленікам з усё яшчэ незгасаючым бляскам крыўды ў вачах. Тое, аб чым пытаў ён, трывожыла ўсіх. Хто-ж сапраўды ўправіцель? Чаму прыехаў панскі сын, сеў у воласці і загадвае аддаваць бацьку дабро? Калі стаць выконваць яго загады, як-жа жыць тады? Што-ж рабіць? Яны пыталі, усё шчыльней сыходзячыся вакол Каленіка.
— Не аддаваць! — сказаў Каленік.— Нічога не аддаваць назад! Скрозь па Расіі большэвікі. Скрозь прагналі памешчыкаў і буржуяў. Ніхто Нацэвічу і такім, як ён, улады не даваў, самі ўзялі, дзе здолелі. А за каго яны, мы бачым. Дазволь ім, яны ўраз табе на карак ўссядуць. Ніводнага каліва сена ніхто не павінен назад везці! Ніводнага зерняці! Ніводнай плашкі дроў! Калі мы станем як адзін, нічога яны з намі не зробяць. Ён злодзеямі нас абзывае, а хто злодзей, калі не сам ён? Мы ўзялі ў яго лесе палена дроў, а ён краў у нас усё: краў дзяцінства наша, маладосць нашу, сілу нашу краў, працу. Яны былі адзетыя і абутыя, нічога не робячы, а мы голыя і босыя за працай. Яны ў раскошы жылі, а мы ў свінушніках. Не аддаваць! Нічога не аддаваць назад...
Яго нехта перабіў:
— А ўланы? Іх вунь сколькі.
— Можна ўправіцца і з уланамі, калі станем як адзін.
Так і згаварыліся крапілаўцы. што ніхто нічога не павязе пану, а калі што, усім збірацца і не даваць сілай. Не даваць! Гэта было аднадумным рашэннем. I ні на другі дзень, ні ў бліжэйшыя чатыры дні ніхто нічога не завёз у панскі двор. На пяты дзень па хатах, па загаду Нацэвіча, пайшоў стараста, каб напомніць усім пра яго загад. Але калі і пасля гэтага ніхто нічога ў двор не вярнуў, Нацэвіч выклікаў да сябе старасту і найбольш уплывовых у сяле мужчын. Іх прывялі ў воласць ужо не ўланы, а жандармы, якія раптам з‘явіліся ў воласці. Прывялі проста ў габінет да Нацэвіча і той сустрэў іх крыкам: