Некаторым апазіцыянерам удалося ўцалець. Якім чынам? Куняеў піша: «Уцелела Лидия Сейфуллина (мужа Правдухина расстреляли). Пальцем не тронули Иосифа Уткина, несмотря на его контакты с Раковским. Сошли с рук все разговоры Новикову-Прибою».
Крыўдна за А. Фадзеева, які і ў 1956 г., перад сваім самагубствам, катэгарычна адмовіўся падпісаць пісьмо — хадайніцтва аб рэабілітацыі П. Васільева. Можа, і іншых? Ці не з-за гэтага застрэліўся? Няўжо не напісана такая ж кніга пра Фадзеева? Не чуў, як не чуў і пра кнігу аб Шолахаве, сучасную, з выкарыстаннем адкрытых дакументаў.<...>
30 лістапада 2002 года
Не мог заснуць да 7 раніцы. Завёўся. Галаву разрывалі ўспаміны, страхі (смерць), сюжэты. <...>
Пісаў навелу «Ход канём» — пра Панамарэнку, як ён тлуміў мне галаву, і я паверыў у яго «мастацкі свіст». Хітруган быў! Чытаю многа. Зараз — Карэн Ліндсей «Разведенные, обезглавленные, уцелевшие жены короля Генриха VIII». Людаед быў. Двум жонкам адсек галаву за супружаскую здраду, адна Анна ні ў чым не была віноўнай. Лепш разумею Шэкспіра. Здавалася, ён сачыняў свае трагедыі. Не. Такі быў час 500 гадоў назад, такія каралі. А зараз яны лепшыя? Жонак не караюць смерцю. Але гатовыя забіць ракетамі тысячы людзей, прадаць свой народ.
10 снежня 2002 года
Некалі прачытаў: і старасць бывае прыгожай. Паверыў. Спадзяваўся, што і мая старасць будзе прыгожай. А чаму не! Побач такі сябра, памочніца, гаспадыня, жонка, маці, бабуля. Усё рабіла яна. Я толькі падумаю, а яна ўжо зробіць. Ёсць добрая кватэра, дача, машына, на кніжцы 200 тыс. рублёў. Яшчэ буду пісаць, перавыдавацца. Чаму не жыць! Пастарэю — найму шафёра; Лужанін гадоў 30 трымаў. Буду ездзіць куды захачу, акрамя замежжа, пасля Нью-Йорка нікуды на чужыну не хацеў.
Што засталося ад маёй мары? Нічога не здзейснілася. Засталася адна старасць, хваробы.
У мінулую сераду (ці чацвер? сёння аўторак) прылёг, не заснуў, падняўся — закружылася галава так, што ледзьве не ўпаў. Мусіў выклікаць «хуткую» з лечкамісіі. Ціск 220/100. Не помню такога. Атрымаў два ўколы. <....>
11 снежня 2002 года
Ганарару няма. Учора дарэмна чакаў. Сёння маўчанне, а ўжо дзве гадзіны. Саромеюся званіць. Урэшце пасля прэміі я не самы бедны з пісьменнікаў. Ды і пенсія мая (за асобыя заслугі) лічыцца высокай — 220 тыс. Плюс акадэмічныя. Не галадаем. Але прыгожай старасць назваць нельга. «Под старость жизнь такая гадость». Аднак жыві, Іван. Не стагні! Хлеб ёсць, цяпло ёсць... І мысліцельны апарат яшчэ працуе, дзякуй Богу. Апорна-рухацельны аслаб. Ад чаго? Мала рухаўся. Лячыць хваробу гэтую не ўмеюць. Праўду сказала бабуля адна ў двары: «Старасць, галубчык, не лечыцца».
12 снежня 2002 года
Памёр Сяргей Грахоўскі. На 90-м годзе жыцця. Папакутаваў, аднак пажыў. У мяне да яго (не ў аднаго мяне) адносіны былі супярэчлівыя. Янка Скрыган і Захар Бірала гнеўна расказвалі, што ў лагеры ён паводзіў сябе не па-таварыску. Стаў брыгадзірам. Захара аднойчы нават ударыў. Андрэй асуджаў яго. Я змякчыў асуджэнне: чалавек хацеў выжыць. Выжыў. Пасля рэабілітацыі актыўна працаваў. Паэзія, проза, пераклады. Я, кіраўнік СП, памагаў яму выдавацца: чалавек папакутаваў. Андрэй скланяў мяне: ліберал. Я — ліберал. Лічу, што такі характар не загана. <.>
13 снежня 2002 года
Займаўся праспектам Збору твораў. Прасіў 10. Далі. Потым скарацілі да 8. Хто?.. Перарабіў праспект на 8. Зняў «Снежныя зімы», «Зеніт». Шкада. Але дадаў аповесці апошняга дзесяцігоддзя. І нават «Начныя ўспаміны» (выбраныя да 5 аркушаў). Апошні том. Калі яго здаваць? Калі выйдзе? Хто яго падрыхтуе. Канечне ж, не я — наследнікі, дай Бог ім здароўя. Падзеляць працу? Ганарар падзеляць. <...>
Ганарару і сёння няма. Не разумею гэтай крызіснай сітуацыі (інакш не скажаш) у дзяржаве. Не хапае знакаў. Разумею, што станок уключаць нельга, лішнія знакі — інфляцыя. Але ж год-два такога крызісу не было. Добра, што ўчора прынеслі пенсію.
19 снежня 2002 года
Тэмпературыў Ванечка — 39,2. Без прыкмет прастуды. Усе ўсхваляваліся — маці, бацька, я. Я, можа, мацней за бацькоў. Хлопчык сцішыўся. І сумна стала без яго гарэзлівасці, ад якой больш дастаецца мне і маме, тату не чапае.
Сёння пачуў яго бадзёры галасок — узрадаваўся. <.>
Прачнуўся ў 9, не спаў да 11, заснуў і дуў, як казаў мой бацька, да двух дня. Снедаў пасля трох. Дурны рэжым! Да паловы трэцяй чытаў гістарычны раман Я. Карновіча (упершыню чытаю гэтага цікавага пісьм. ХІХ ст.) «Притворное кружево» — аб Екацярыне І, Меншыкаве, аб Пятру ІІ. Многа цікавых дэталяў, якіх я не ведаў. Якія інтрыгі пляліся! У еўрапейскім маштабе.
Учора вычытаў «Панцеляймонава кіно» са свайго цыкла «Начныя ўспаміны» — як Панамарэнка вешаў мне лапшу на вушы, і я, наіўны, паверыў яму. Наіўны я быў у 33, але бадай такім жа застаўся і ў 82. <.>
Разумею старых дваран, якія забіраліся ў глухія маёнткі ці нават у манастыры, — далей ад свецкай калатнечы.
Два м-цы Мачульскі (якіх два! Год!) не можа атрымаць грошы для выплаты ганарару. <.>
Паклаў 2 млн. руб. у запаснік — на чорны дзень, прыйдзецца раскасоўваць. Новы год, а Таццяна, сям’я яе, ужо без грошай: БДУ не выдаў сваім выкладчыкам аванс. Выдадуць да Новага года? І Богу невядома...
26 снежня 2002 года
Можна «падбіваць бабкі» 2002 г. Што ж, ён для мяне плюсавы: жыў і — галоўнае — пісаў. Напісаў штук 12 навел цыкла «Начныя ўспаміны», аркушаў пяць. Подзвіг на 82 гады. Здаў пад восень: тры м-цы не вылажу з хаты, слабее мой апорна-рухацельны апарат. Учора прачнуўся з моцным галаўным болем. Алеся памерала ціск: 220/100. Крыз. Трэба было выклікаць «хуткую». Мужыцкая сціпласць — не турбаваць... Глынуў «дилтиазем» (упершыню) і да вечара ляжаў. Пасля глытнуў эналапрыл. Увечары глядзеў тэлевізар. Уначы да двух чытаў гістарычны раман Я.П. Карновіча «Любовь и корона». Адкрыў пісьменніка ХІХ ст. Здзіўляюся, чаму яго замоўчвалі. Таленавіты пісьменнік. Паспрабаваў Загоскіна — чытаць немагчыма...
Чакаю ўчастковага ўрача, да яе прыходу не глытаю таблеткі. Няхай праверыць ціск. А галоўнае — выпіша снатворнае, без яго не магу заснуць. Прачытаў, здаецца, у «Завтра» інтэрв’ю з памочнікам Брэжнева Голікавым. Мы лічылі, што генсек добра закладваў за каўнер. Ажно не. Амаль не піў. Але не мог жыць без снатворнага. Голікаў быў сведкам, калі ўрач даў Л.І. тры таблеткі, а ён умольна прасіў чацвёртую. І стаў наркаманам, што скараціла яму жыццё.
Смешна, калі супакойваюць: 82 — не ўзрост, мая бабуля пражыла 93 (нехта нядаўна казаў). А статыстыка сведчыць: старэйшых за 80 усяго адзін працэнт.
Выпрасіў для Ванечкі білеты на прэзідэнцкую ёлку — яна заўтра — і радуюся.
29 снежня 2002 года
Дзіўнае і, па-мойму, нядобрае адчуванне ў апошнія дні: быццам я ўжо ўсё зрабіў. У гэтым годзе? Ці ў жыцці? Не разбяруся. Ва ўсялякім разе пісаць не хочацца. Але яшчэ чытаю. У мінулую ноч — да 3-х гадзін Карновіча «Пагуба». Добры пісьменнік... А Карновіч, на маю думку, глыбей Вальтэра Скота, якога ўсе ведаюць. Пісаць не хочацца, а душэўнага спакою няма. Хвалююся за дзяцей. <.>
Позна прачнуўся — у гадзіну дня. Глядзеў мульцік «Ночь перед рождеством», 1951 г. Цікава: будзіў успаміны 50-гадовай даўнасці, з Машай глядзелі — у кіно. Пасля цікавейшая праграма «В мире животных» — аб жыцці жывёл у экстрэмальных умовах — белых мядзведзяў, чорных суркоў, вярблюдаў. Дзіўныя механізмы прыстасавання. Лягушка ўмярзае ў лёд і з цяплом — аджывае; сем месяцаў спіць мядзведзіца і без харчу раджае медзведзянят і... корміць іх. Цуд прыроды! Фільм зрабілі англічане. Кашалот нырае за харчам на два кіламетры, і яго не <нрзб>, кроў не закіпае пры пад’ёме.
Сяргей пайшоў у магазін. Ванечка спаў, прачнуўся і — «Калі прыйдзе папа?» — на вачах слёзы, і слёзы яго кранулі да слёз і мяне. Як дзіцяці трэба тата!
Не пішу паштоўкі навагоднія. Некалі па сотні-паўтары адсылаў. Пазаўчора тры напісаў — Лукашэнку, Вайтовічу, Мясніковічу. Нехта скажа: падхалім. Не! Апошнія два мне прыслалі, мае — адказныя. Латыпаў прыслаў. А новае кіраўніцтва СП — ні гу-гу. Дрэнна іх выхоўвалі. Мы!
31 снежня 2002 года
Апошні дзень года. Прачнуўся з галаўным болем. Зноў, відаць, ціск.
З адчуваннем, што я ўсё зрабіў, з’явілася супрацьлеглае: камусь я застаўся вінен. Каму? Дзецям, унукам? Чытачам? Здаецца, не. Зрабіў усё, што мог, на што меў здольнасць, талент, дабрыню (дзецям).
Прыслаў віншаванне Прэзідэнт. <.>
Сяргей купіў «мора закускі», як казаў незабыўны Антон Бялевіч. Во пра каго хочацца напісаць: тып пэўнай эпохі — пасляваенных гадоў. Пад новы год узяўся мароз: учора быў 0, сёння ўдзень — 15, уначы абяцаюць да 25. У кватэры, дзякуй Богу, цёпла. Дарэмна скланяюць улады. Жывём не горш расіян, украінцаў... Хто лепш з былых рэсп. СССР? Літоўцы? Туркмены? Усё адносна.