Пасля спорнага летняга дажджу вада прамыла раўчук. Археолаг зазірае ў яго i бачыць шэры пласт пяску, з якога тырчаць крамянёвыя адшчэпы, а то нават i наканечнік стралы — тут рэшткі паселішча каменнага веку.
Прырэчны край выспы на поплаве перакапычаны статкам кароў. Напэўна, i тут ёсць нешта цікавае. Так, i тут дробныя кавалачкі глінянага арнаментаванага гаршка i крамянёвыя вырабы.
Вучоныя не толькі знайшлі на Панямонні шмат рэшткаў паселішчаў неалітычнага чалавека, але некаторыя з ix i раскапалі.
За два кіламетры на захад ад вёскі Апечкі Стаўбцоўскага раёна i за кіламетр на поўдзень ад вёскі Кругліца на правабярэжжы Нёмана знаходзіцца высокі парослы маладым хвойнікам узгорак, які мясцовыя жыхары называюць «Лысая Гара».
Неман тут вельмі звілісты i падмывае бераг. У абрыве былі i заўважаны сляды старажытнага паселішча, а ў выкапаных шурфах — паўметровы культурны пласт.
У 1962 годзе на гэтым помніку, які ў археолагаў атрымаў умоўную назву «Лысая Гара», i была закладзена першая невялікая раскопка. Вывучэнне аб'екта працягвалася ў 1964 i 1965 гадах. Раскопкі выявілі сотні крамянёвых прылад працы, тысячы розных каменных адшчэпаў i абломкаў. Тут жа натрапіліся рэшткі каменных агнішчаў, скапленні вугалю i попелу, розных памераў ямы, якія хутчэй за ўсё былі гаспадарчымі.
Знойдзеныя на стаянцы чарапкі паходзілі ад гаршкоў двух тыпаў.
Меншую групускладалі абломкі вастрадонных ляпных пасудзін, у сценках якіх мелася шмат дамешкау нейкіх раслінных валаконцаў. Гаршкі мелі выпуклыя бакі i крыху завужаны верх, дыяметр якога па брыжу дасягаў 30 см i больш. Паверхні пасудзін яшчэ перад апалам загладжваліся шыроказубчастым штампам, ад чаго засталіся выразныя паралельныя рысы. Літаральна кожны гаршчок пад самым брыжам быў аздоблены шэрагам глыбокіх круглых копачак. Арнаментацыя ж сценак была сціплая — розныя паглыбленні, адбіткі грабянца, пракрэсленыя рысы. Значныя паверхні былі без арнаменту, а некаторыя гаршкі зусім не мелі ўпрыгожванняў.
Значна часцей на паселішчы «Лысая Гара» сустракаліся абломкі пасудзін іншага вырабу i арнаментацыі. Гэта былі гаршкі таксама вастрадонныя, але ў верхняй частцы яны мелі завужаную шыйку i расшыраны ў выглядзе лейкі брыж. У сценках прасочваюцца дамешкі пяску, раслінных рэшткаў i жарствы. У некаторых чарапках маецца толькі жарства.
Усе пасудзіны добра абпалены, моцныя, паверхні ix загладжаныя. Праўда, знойдзена i пэўная колькасць чарапкоў з заштрыхоўкай.
Такія гаршкі гусцей пакрываліся арнаментам. Гэта былі рады адбіткаў, пракрэсленых рысак, зробленых канцамі розных палачак. Пад брыжамі меліся глыбокія наколкі, ад якіх на супрацьлеглых паверхнях узнікалі ланцужкі бугаркоў.
У адным месцы раскопкі натрапілася цэлае скапленне падобных між сабою чарапкоў. Было такое ўражанне, што ўсе яны ад адной пасудзіны. Сталі ix склейваць i атрымаўся ладны гаршчок, упрыгожаны пракрэсленай сетачкай.
У раскопках на гэтым помніку разам з фрагментамі керамікі былі знойдзены разнастайныя крамянёвыя вырабы: скрабалкі, разцы, наканечнікі стрэлаў, ножападобныя пласткі i іншыя рэчы. Сярод ix выдзяляліся мікраліты ў выглядзе трапецый, выцягнутых трохвугольнікаў i нажы з выгнутымі лёзамі, трохвугольныя наканечнікі стрэлаў з роўнай i ўвагнутай падставай. Немалую колькасць сярод знаходак складалі крамянёвыя сякеры.
Падобныя знаходкі былі выяўлены i пад час раскопкі іншых неалітычных паселішчаў у басейне Немана. Пры вусці Сэрвачы, там, дзе стаіць невялікая пакінутая электрастанцыя, на поплаве знаходзіцца каля паўдзесятка выспаў. I на кожнай з ix у неаліце было размешчана паселішча. Два з ix — «Трахімавы Кусты» i «Бабінка» — даследаваны i раскаманы. Цікава, што на тутэйшай зямлі найбольш пашырана кераміка першага тыпу, гэта значыць абломкі гаршкоў з дамешкамі ў сценках раслінных рэшткаў. Ix суправаджалі i архаічныя формы крамянёвых вырабаў.
Яшчэ адна вялікая група такіх жа старажытных помнікаў маецца на Шчары між вёскамі Добры Бор i Падгорная Баранавіцкага раёна.
Сярод неалітычных паселішчаў для дзтальнага вывучэння было выбрана адно, на грудку, пад назван «Гарадок», i раскапана амаль поўнасцю.
Тут было ўскрыта каля тысячы квадратных метраў культурнага пласта. Пры гэтым натрапіліся дзве поўзямлянкі i некалькі гаспадарчых ям. Сабраны былі шматлікія матэрыялы, вельмі блізкія па характару да знаходак на ўжо названых намі помніках. Але ў адрозненне ад «Бабінкі» i «Трахімавых Кустоў» на «Гарадку» амаль выклгачна трапляліся абломкі добра аблаленых гаршкоў з лейкаватымі венцамі.