У другой палове ІІІ тысячагоддзя да н. э. культура лейкападобных кубкаў спыніла сваё існаванне. На захадзе ў гэты час з'явіліся загадкавыя плямёны новай культуры — шарападобных амфар. Дзе яны ўпершыню жылі, як этнічна сфарміраваліся — цяжка сказаць, хоць ix помнікі навуцы вядомы ўжо болей за сотню гадоў. Асноўны свой наступ яны скіравалі на тэрыторыю плямёнаў культуры лейкападобных кубкаў. Гэта, як лічыць большасць археолагаў, i прывяло да заняпаду апошніх.
Беларускія археолагі аж да апошняга часу раскопвал! Неалітычныя паселішчы, дзе знаходзіліся ўжо звычныя абломкі вастрадонных пасудзін, крамянёвыя скрабалкі, разцы, наканечнікі стрэлаў... Па матэрыялах не заўважалася, каб асабліва прыкметна перамяшчалася насельніцтва. Людзі нараджаліся, палявалі на дзічыну, лавілі рыбу i паміралі, пакідаючы месца пад сонцам новым пакаленням. Плямёны ахоўвалі свае межы i не трывожылі чужыя. Тэрыторыя сучаснай Беларусі ўяўлялася яе далёкім тубыльцам зялёным лясным берагам, на поўдзень ад якога разліваўся акіян стэпаў i лесастэпаў i там жылі народы — спакойныя, калі зямля давала багата травы для жывёлы, жорсткія i ваяўнічыя, калі засушлівыя гады прымушалі здымацца з наседжаных родных мясцін.
Непраходныя лясы i балоты Палесся ды вострыя дзіды нашых продкаў спынялі нашэсці на землі сучаснай Беларусі. Вучоных толькі здзіўляла тое, што вельмі мала археалагічных помнікаў народа нёманскай культуры захавалася на крайнім захадзе нашай тэрыторыі.
Якая вялікая роля ў археалагічных адкрыццях іншы раз належыць краязнаўцам! Гэта ix дапытлівае вока часта першым заўважае дзе-небудзь на рачным беразе костку маманта, гліняны чарапок. I аказваецца, што там пад тоўшчай зямлі пахавана ўнікальная палеалітычная стаянка або рэшткі старажытнага горада.
Чэрвеньскім днём 1971 года мы атрымалі, напэўна, вельмі дзіўную для паштароў тэлеграму: «Знайшоў скапленне костак, пляцоўка вымашчана рэбрамі, абломкамі арнаментаваных пасудзін». Паведамленне было з Краснасельскага пасёлка Ваўкавыскага раёна ад мясцовага краязнаўца М. У. Верацілы.
I вось мы на месцы знаходак.
Больш за сотню тысяч гадоў таму назад ледавік прывалок сюды, на сучасны левы бераг ракі Рось, магутны крэйдавы адорвень. Такія цяпер распрацоўваюць для патрэб прамысловасці. Адорвень пакрыты невялікім пластом глебы i жвіру, таму крэйду перад здабычай «зачышчаюць» бульдозерам!. На падобным зачышчаным месцы за 2 км ад ракі i знайшоў Міхаіл Уладзіміравіч тое, пра што паведамляў у тзлеграме. Дарзчы, на гэтым адорвені знаходзяцца i вядомыя краснасельскія крэмнездабываючыя шахты.
Сярод белай, аж вачам балюча, крэйды — цемнава» тыя плямы: патрушчаныя ланцугамі бульдозера чарапкі гліняных пасудзін i косткі. Што гэта — магілы, зямлянкі?
Пачаліся раскопкі, якія i дазволілі зразумець характер адкрытага помніка. Перад намі былі рэшткі старажытнага могільніка з чатырма пахавальнымі ямамі. Тры з ix былі моцна пашкоджаны, а чацвёртая захавалася амаль поўнасцю.
Дзень пры дні мясцовыя школьнікі сталовымі нажамі i пэндзлямі расчышчалі пахаванні. Праца была нялёгкая. Лета выдалася гарачае. Да таго ж ямы былі па самыя берагі напоўненыя косткамі. Toe, што выявілася пасля расчысткі, пераўзышло ўсе нашыя спадзяванні. Магіла, якая захавалася некранутай, мела прамавугольную форму i памеры прыблізна 2X4 м. У ёй было каля дзесятка шкілетаў свойскіх жывёлін: быкоў, авечак, коней. Шкілеты ляжалі ўздоўж сценак, нагамі да цэнтра ямы. Як вядома, у крэйдзе добра захоўваюцца арганічныя рэчывы; таму ўсе шкілеты аказаліся цэлымі, хоць ты ix выстаўляй у заалагічным музеі.
Сярод костак грудной клеткі аднаго з быкоў удалося знайсці два масіўныя касцяныя наканечнікі — цэлілі ў сэрца, але адной стралы аказалася мала. Між шкілетаў стаялі чатыры пласкадонныя гаршкі, вылепленыя ўручную. Арнаменту на ix амаль не было, толькі пад самым брыжам i на шыйцы — плыткія адбіткі пальцаў i рыскі. Гаршкі пры раскопках даводзілася змацоўваць клеем i высушваць. Ля ўсходняга краю ямы ляжаў валун, на ім была сківіца быка. У магіле таксама ўдалося выявіць невялікія крамянёвыя адшчэпы i кавалачак бурштыну.
Усё быкі, авечкі, свінні, а дзе ж чалавек?
Некалькі абпаленых чалавечых костак пашчасціла знайсці ў суседняй магіле. Родзічы нябожчыка ў свой час паленаваліся выкапаць глыбейшую яму, таму бульдозер пакінуў нам толькі з дзесятак патрушчаных костак i пару гліняных чарапкоў, аздобленых адбіткамі тонкага прамавугольнага штампа. Ля краю пахавання — рэшткі каменнай выбрукоўкі.