Дык вось. Націснем пускавую кнопку на машыне часу. Сачыце за экранам!
А на экране нічога не відаць, быццам хто яго засланіў. Падкруцім дальнамер. Ды гэта ж валасаты насарог! Вось ён ужо бачны зводдаль — стаіць на беразе нейкай вельмі шырокай ракі i п'е з яе ваду. Тырчаць у жывёліны на носе два вострыя рогі — адзін з метр даўжынёй, другі меншы. Пагрозліва зіркаюць злосныя вочы. Не, лепей з ім не сустракацца на адной сцяжыне.
А за пясчаным берагам падымаецца густы сасновы бор. I каб не гэты насарог, можна было б у першы момант падумаць, што на экране сучасны бераг Дняпра недзе пад Лоевам. Але на хранометры ўнушальны лік—
100 000 гадоў таму назад. А рака — старажытны Дняпро, або Пра-Дняпро, як яго цяпер называюць геолагі.
Блішчаць на сонцы дробныя рачныя хвалі. На небе кучаравяцца воблакі. Адчуваецца спёка. А насарог усё п'е. Колькі ж яму трэба той вады?
Не, з такімі тэмпамі мы мала што ўбачым. Трэба пераключаць хуткасць i павялічваць перспектыву.
I вось на экране ўжо велізарная панарама — ад Балтыйскага мора аж да ўкраінскіх стэпаў i ад вярхоўяў Волгі да Віслы. I спрэс суцэльная зеляніна, толькі, як артэрыі на чалавечай руцэ, малапрыкметна сінеюць тонкія жылкі рэк.
Сярэдняе Падняпроўе, Прыкарпацце i басейн Дзясны заселены першабытнымі людзьмі. Рэдкія паселішчы ў адзін ці два буданы туляцца на ўзлесках па рачных берагах. Дымяцца вогнішчы. Нейкія дымкі бачны i на тэрыторыі сучаснай паўднёва-ўсходняй Беларусі. Гэта гараць цяпельцы, а навокал ix грэюцца каржакаватыя дужыя людзі — неандэртальцы. Вочы ў ix вельмі падобныя на нашы, але якія вяпікія надброўныя дугі, ну, нібы стрэшкі, празмерна пакатыя лбы. Сядзяць першабытныя паляўнічыя, аглядаюць лясную мясцовасць, a ў ix вузлаватых руках крамянёвыя секачы i абсмаленыя доўбні. Можа тут дзе былі i ix паселішчы, рэшткі якіх пакуль што не знойдзены археолагамі. Але на экране шмат нейкіх цьмяных плям. Ніяк не разгледзець падрабязнасцей.
На хранометры лікі гадоў зліваюцца ў суцэльную белую стужку, нават стагоддзі мільгаюць — цяжка лавіць воку. Там, дзе паўднёвы бераг Балтыйскага мора, нешта белае пачало засцілаць экран. Гэта — ледавік. Вось ён напаўзае далей на поўдзень, а перад ім шырачэзнай хваляй разліваецца шэра-руды колер з рэдкімі зеленаватымі плямамі — колер тундры i халоднага стэпу.
Ледавік дайшоў амаль да сучаснай Вілейкі i спыніўся. Холад i вечная мерзлата прымусілі людзей адступіць на поўдзень. Пагаслі вогнішчы на тэрыторыях сучаснай Гомельшчыны, Браншчыны.
Але ў больш спрыяльных для жыцця раёнах Еўропы чалавецтва працягвала развівацца. I ў гэтым развіцці адбыліся важныя змены — сфарміраваўся краманьёнец, чалавек сучаснага тыпу.
Як толькі ледавік пачаў раставаць i пацяплела, на паўднёвых i паўднёва-ўсходніх землях цяперашняй Беларусі зноў з'явіліся людзі, Пачалася новая эпоха — эпоха позняга палеаліту.
На хранометры: 26 470 i 2З 430 гадоў — на беразе Сожа i Прыпяці ў гэты час існавалі Юравіцкае i Бердыжскае паселішчы познепалеалітычных паляўнічых на мамантаў.
Няма сумнення, што такіх паселішчаў было больш, але рэшткі іншых яшчэ не знойдзены археолагамі.
Штосьці зноў стала дрэнна відаць на машыне часу. Адлюстраванне расплываецца i затым знікае зусім. Толькі мільгаюць лічбы: 20000, 19 000, 18 000. ...I так ледзь не да самага канца палеаліту, бо гэты прамежак часу пакуль што зусім не даследаваны.
...Канец палеаліту i ранні мезаліт.
Зноў зялёны экран. Верхняя яго палова пакрыта безліччу блакітных плям самых розных памераў i формаў— гэта пасляледавіковыя азёры.
У той час паўднёва-заходняя i заходняя тэрыторыі Беларусі былі заселены плямёнамі паляўнічых i рыбакоў, што пакінулі пасля сябе помнікі свідэрскай культуры. «С'відэрцы» займалі таксама значныя тэрыторыі Украіны, Польшчы, нават Чэхаславакіі i Венгрыі.
У канцы палеаліту на наша Панямонне з паўночнага захаду праніклі невялікія групы носьбітаў прыбалтыйска-мадленскай культуры, але яны ў хуткім часе, як кажуць, «растварыліся» сярод мясцовага насельніцтва.
...Перад намі зноў той жа бераг Дняпра, дзе ў пачатку нашага з вамі падарожжа на машыне часу мы бачылі насарога. Зразумела, насарога таго няма. Ды i ўсе насарогі даўным-даўно вымерлі. I сам Днепр стаў некалькі вузейшы, але затое за прайшоўшыя тысячагоддзі ён значна паглыбіў сваё рэчышча, i таму бераг ракі ўздымаецца стромкімі ўступамі тэрас. На верхняй пачынаецца лясны гушчар. Ля самай вады цягнецца шыракаватая стужка пяску з лазняком. У лазняку стаіўся з дзесятак мужчын, узброеных дзідамі i цяжкімі доўбнямі. I пазіраюць мужчыны ўверх, дзе край гушчару. Яны кагосьці чакаюць, некага падпільноўваюць. Чужакоў? Падкручваем далычамер — i ўжо бачны ладны кавалак лесу паўз бераг. Хоць лес i густаваты, але не настолькі, каб не прыкмеціць, як паміж хвой i кустоўя рухаецца ў бок Дняпра доўгі ланцуг старых, жанчын i дзяцей. У ix руках паходні, палкі, бубны. Па адкрытых ратах, па ўзмахах рук з палкамі можна ўявіць, які лямант i грукат стаіць зараз у лесе. I ад гэтага шумліва-вогненнага ланцуга напалоханыя звяры імчаць да рачнога абрыву. А пад ім ужо чакаюць здабычу тыя ўзброеныя мужчыны...