* * *
Унучка Крапівы, мастацтвазнавец, выкладчыца, не зусім маладая жанчына, выступаючы на стагоддзі Кандрата Кандратавіча, сказала:
«Выхоўваць можна i святлом зялёнай настольнай лямпы...»
Гэта — пра тое, як яна, будучы шасцігадовай дзяўчынкай, любіла свайго дзядулю і, калі аднойчы ўвечары вельмі захацела да яго ў кабінет, цікавала праз шчыліну ў прыадчыненых дзвярах. Ён сядзеў за сваім пісьмовым сталом, для малое не проста вялікім, a вялізным, i штосьці пісаў. Яна глядзела, глядзела i зачыніла дзверы, перамагла самую сябе разумением, што дзядулю не трэба перашкаджаць.
* * *
У школе-інтэрнаце сустракаліся з дзецьмі-сіротамі, пераважна ад жывых, недастойных бацькоў Маладзейшыя сябры-пісьменнікі гутарылі з дзецьмі меншымі, што займалі першыя рады, а я ў канцы — са старшакласнікамі. Адказваючы на адно з пытанняў: які мой твор найлепш мне падабаецца, «само сказал ася»:
«Хацеў назваць «Вайну i мір», але ж успомніў, што гэта не я напісаў».
Разам са слухачамі весела засмяяўся.
* * *
Максім Гарэцкі, дадатковы, пяты том твораў, «Літаратурная крытыка i публіцыстыка».
Сярэдняя каморніцкая адукацыя. A ўся культура — ад таленту i працы над сабой. Яшчэ адно выдатнае сведчанне, як гэта важна для сапраўднага літаратара.
Перачытваецца нават крытыка, чаму, відаць, садзейнічае i прысутнасць аўтара ў яго свабодзе, хоць i няпоўнай, падыходу да роднай літаратуры. Гэтым ён мне нагадвае Юльяна Кшыжаноўскага, які ўмеў гаварыць праўду, хоць i прыкрую, i жывым ды вядомым.
Дакрананне да гэтай душы дапамагае трымацца на годным узроўні.
Бедная, родная хатка на фотаздымку i родная веска, якую мне давялося бачыць двойчы. Цяпер, успамінаючы ix да шчымоты сэрца, можна гаварыць i пра народнасць Гарэцкага, i пра здзіўляючы цуд ягонага ўзлёту на вышыні агульналюдской культуры, i пра трагедыю ды злачынства,— замучыць, замардаваць такога чалавека i літаратара на сорак пятым годзе жыцця!..
Дзеля належнай арыентацыі ў злобе нашых дзён такое трэба памятаць.
* * *
Класавае, што законна застаецца ў свядомасці,— той векавы жахлівы здзек з прыгнечанай большасці, што выклікаў пратэст, паўстанні, рэвалюцыі, здзек, з якім нельга змірыцца, i наогул, з пазіцыі чалавечнасці, i таму, што i сам ты з той большасці.
Думаў — зноў над Гарэцкім («Маленькі фельетон»), успамінаючы нядошла-пацешныя прэтэнзіі на «шляхецкія карані» ў некаторых нашых адраджэнцаў.
* * *
Чэслаў Сэнюх пераклаў «чарнобыльскія» паэмы Сяргея Законнікава, якія вось-вось павінны з'явіцца зборнікам. Ад гэтай весткі, казаў мне Чэслаў па тэлефоне, Сяргей быў «cały w skowronkach». Хораша гэта, i чую яго ўпершыню. Прыемна было сказаць нашаму добраму сябру, што чарговы раздзел з «Новай зямлі», прысланы мне, перакладзены ім выдатна, як i тры папярэднія. Няхай i Чэславу як найшчадрэй заспяваюць скаўронкі-жаўранкі варшаўскія!..
* * *
Просты, недапісаны аловак, які перазімаваў тут, на дачы, у пустой шуфлядзе стала, i зноў вось пайшоў у работу, прыемна ўбачыўся мне прыладай вытворчасці, паўнапраўнай, як гэблік, сякера, нож у іншых руках. А я ім толькі раблю паметкі на палях пазычанай мне сюды кнігі.
* * *
Адзін з указаў царыцы Елізаветы Пятроўны — наконт вызвалення з архангельскай ссылкі прыдворнага кухэн-майстра Халябны — падпісаны Елйсавет. Прыгадаўся Сабакевіч, які падсунуў Чычыкаву ў мужчынскі спіс мёртвых душ адну Елисаветъ Воробей. Гогаль не мог не ведаць «августейшего» Elisabeth, з пятроўска-нямецкім форсам; магчыма, ведаў гэта i Міхайла Сямёнавіч. Усё-такі танчэй, праўдападобней, чым —скажам так — Екатеринъ ці Пелагей!..
* * *
«Созерцая жизни великие, невольно думаешь и о своей давно прожитой и тускло догорающей ныне».
Аляксандр Чаянаў, «Венедиктов, или Достопамятные события жизни моей».
Зноў здзіўленне: якам цяргілінасць у добрых, але сціплых кніг, як яны ўмеюць чакаць чытача, які не ўмее ix заўважаць. Мяркуючы на годзе выдання, 1989-ы, кніга гэтая гадоў чатыры-пяць стаяла тут, на паліцы старое дачнай «сценкі», летавала пры людзях i зімавала без ix, у сваёй непарушнай ціхай цярплівасці.
Словы, якімі я пачаў запіс, маглі б i эпіграфам да нечага быць, a спадабаліся яны проста так сабе, дый настолькі, што падштурхнулі да старонак сшытка. Як ужо неаднойчы бывала з іншымі кнігамі.
* * *
Навокал дрэвы,— i тут, на ўзлеску, i трохі воддаль, над Нёманам,— a бусліная пара, замест дуба ці ліпы, выбрала проста слуп, пашарэлы ад слотаў ды маразоў невысокі слуп электрасеткі. Драўляны, вядома, з разгірачанымі ўпорынамі, бо стаіць ён на крутым павароце лініі дратоў, што ідуць-вісяць ад вёскі да трох гарадскіх лецішчаў